حریم خصوصی بیماران
مرز حریم خصوصی بیمار کجاست؟
آیا به بهانه اینکه، مرکز درمانی، یک مرکز دولتی یا آموزشی است، می‌توان حریم خصوصی و کرامت انسانی بیمار را نادیده انگاشت؟
آیا پزشک، پرستار، دانشجویان پزشکی و... بدون کسب اجازه از بیمار، می‌توانند به صورت دسته جمعی، بر بالین بیمار در هر وضعیتی (اعم از پوشیده یا نیمه عریان)، تحت عنوان معاینه، حاضر شوند و هر یک او را مورد پرسش و پاسخ قرار دهند؟ قطعا پاسخ به این سؤال، منفی است چرا که وقتی بیمار به طور غیر منتظره‌ای در این وضعیت قرار می‌گیرد، نه تنها نمی‌تواند شرح حال کاملی از خود و بیماری‌اش بیان نماید، بلکه این رفتار غیرمنتظره، سبب رنجش خاطر وی نیز می‌گردد.
از حریم خصوصی، تعاریف متعددی ارائه گردیده است. در واقع، حریم خصوصی در زمان‌ها، مکان‌ها و فرهنگ‌های مختلف، تعاریف متعددی داشته و دارد، اما به طور کلی، حق حریم خصوصی، حقی است که بر اساس آن، افراد می‌توانند تعیین کنند دیگران تا چه اندازه می‌توانند به لحاظ کمیت و کیفیت، اطلاعاتی درباره آنان داشته باشند.
به عبارتی دیگر، حریم خصوصی یعنی حمایت از شخصیت و کرامت انسانی، لذا این حق برای همه افراد بشر در هر وضعیت و شرایطی الزاما وجود دارد.
یکی از اصول اخلاقی که در مراکز درمانی و در فعالیت‌های بهداشتی، می‌بایستی رعایت گردد، حفظ حریم خصوصی بیماران است.
حریم خصوصی بیمار، از جهات مختلف، قابل بررسی است که از جمله می‌توان، حریم خصوصی جسمانی، روانی، فیزیکی و اطلاعاتی را نام برد.
در سیستم حقوقی ایران، قانون مستقلی که به تبیین انواع مختلف حریم خصوصی و تعیین ضمانت اجرای آن‌ها بپردازد، وجود ندارد، اما به طور پراکنده در قوانین مختلف به حریم خصوصی تحت عناوین گوناگون، اشاره شده است، به نحوی که با تفسیر قوانین موجود، اجرای این حق مورد حمایت قرار می‌گیرد؛ چرا که در قانون ما حتی حریم خصوصی مردگان نیز مورد حمایت است.
در اصل 22 قانون اساسی که مقرر می‌دارد: «حیثیت، جان، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است؛ مگر در مواردی که قانون تجویز کند.» از واژه‌های حیثیت و جان، می‌توان تفسیر به حریم خصوصی جسمانی نمود.
طبق اصل 25 قانون اساسی، انجام هرگونه تجسس ممنوع است. در حقیقت، در بسیاری از موارد، تجسس، مصداق بارز نقض حریم خصوصی می‌باشد.
در اصول 14 و 20 قانون اساسی، به رعایت حقوق انسانی همه افراد تاکید شده است و از آن جایی که، حق داشتن حریم خصوصی، ارتباط تنگاتنگی با کرامت انسان‌ها دارد، در زمره‌ی مهم‌ترین و بالاترین حقوق انسانی قرار دارد که البته، در بسیاری از اسناد بین‌المللی هم از آن نام برده شده است.
در ماده 648 قانون مجازات اسلامی، برای اطبا و جراحان و ماماها و داروفروشان و کلیه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود، محرم اسرار می‌شوند، هرگاه در غیر از موارد قانونی، اسرار مردم را افشا کنند، مجازات حبس و یا جزای نقدی، پیش‌بینی شده است.
ماده 4 آیین‌نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته مصوب 1378 هیئت وزیران، ذکر شده است: «شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته، حق افشای اسرار و نوع بیماری مگر به موجب قانون را ندارند.»
ماده 1 قانون مسوولیت مدنی نیز اشعار می‌دارد: «هرکس بدون مجوز قانونی، عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسوول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.>>
حریم خصوصی در منشور حقوق بیماران
در بند 4 منشور حقوق بیمار، مقرر می‌دارد: «ارائه خدمات سلامت باید مبتنی بر احترام به حریم خصوصی بیمار (حق خلوت) و رعایت اصل رازداری باشد.>>
4ـ1ـ رعایت اصل رازداری راجع به کلیه اطلاعات مربوط به بیماری الزامی است؛ مگر در مواردی که قانون، آن را استثناء کرده باشد.
4ـ2ـ در کلیه مراحل مراقبت، اعم از تشخیصی و درمانی، باید به حریم خصوصی بیمار احترام گذاشته شود. ضروری است، بدین منظور کلیه امکانات لازم جهت تضمین حریم خصوصی بیمار فراهم گردد.
4ـ3ـ فقط بیمار و گروه درمانی و افراد مجاز از طرف بیمار و افرادی که به حکم قانون مجاز تلقی می‌شوند، می‌توانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند.
4ـ4ـ بیمار حق دارد در مراحل تشخیصی از جمله معاینات، فرد معتمد خود را همراه داشته باشد. همراهی یکی از والدین کودک در تمام مراحل درمان، حق کودک می‌باشد؛ مگر اینکه برخلاف ضرورت‌های پزشکی باشد.
در هر حال، اطلاق و کلی‌نگری که در این منشور آمده است، نشان از اهمیت والای حریم خصوصی بیمار در همه اقسامش دارد.
استثنائاتی که اجازه عدم رعایت حریم خصوصی بیمار را به پزشک یا کادر درمان می‌دهد، به شرح ذیل است:
مصلحت بیمار: در بعضی از بیماری‌های صعب‌العلاج، مصلحت بیمار اقتضاء می‌کند که خودش از بیماری و شرایط مربوطه مطلع نشود، اما بیماری به اطلاع اطرافیان بیمار برسد.
رضایت کامل و آزادانه بیمار
حکم قانون
در هر موردی که منفعت عمومی مهم‌تر از رعایت حریم خصوصی بیمار باشد، مثلا، شخص دارای بیماری خطرناک واگیرداری باشد.
دفاع مشروع: اگر پزشک در موقعیتی قرار بگیرد که آن موقعیت، وی را قانوناً در شرایط دفاع مشروع قرار بدهد و ناگزیر به افشای اطلاعات بیمارش برای حفاظت از خودش باشد، می‌تواند در حد لازم اطلاعاتی را بدهد.
اینکه امروزه در جامعه به هر دلیلی در بعضی از مراکز درمانی یا مطب‌های پزشکان، مشاهده می‌شود پزشک یا دستیارش، بیماران را الزام می‌کنند تا چند نفری به صورت هم‌زمان، باید مورد پذیرش یا معاینه (ولو در حد پرسش و پاسخ) قرار بگیرند، نقض آشکار حریم خصوصی هر یک از بیماران است.
دیگر اینکه آموزشی یا پژوهشی بودن یک مرکز درمانی به معنای اعطای مجوز جهت نقض حریم خصوصی بیماران نیست؛ چرا که حضور تعداد زیادی دانشجو بر بالین بیمار، احساس نا‌امنی را در بیمار ایجاد می‌نماید و تهدیدی بر حریم شخصی وی تلقی خواهد شد، به ویژه، اگر درد و بیماری در نقاطی از بدن بیمار باشد که اگر شخص یا اشخاصی غیر از پزشک منتخب خودش یا پزشک با تخصص مربوطه بر بالینش، حاضر و ناظر باشد، بیمار، معذور و معذب خواهد شد.
لذا این حق مسلم و بدیهی بیمار است که از وی کسب اجازه شود. در آن صورت، بیمار با توجه به نوع و شرایط بیماری‌اش، کاملا آگاهانه جهت همکاری در راستای اهداف آموزشی، تصمیم خواهد گرفت.
همانطوری که می‌دانیم، بیمار به دلیل نداشتن دانش و تخصص لازم، نیازمند کمک و یاری پزشک می‌باشد و به ناچار او را وارد در حریم خصوصی خود می‌سازد. لذا رعایت اصل رازداری در خصوص کلیه اطلاعات مربوط به بیماری و حفظ حریم خصوصی‌اش، الزامی است؛ مگر آنکه قانون آن را استثناء کرده باشد.
نهایتاً، مطابق منشور حقوق بیمار و قوانین مختلف در نظام حقوقی ما، رعایت حریم خصوصی و حفظ اسرار بیمار، مورد حمایت قانون‌گذار قرار گرفته است. لذا نقض حریم خصوصی و افشای غیر قانونی اسرار، موجبات ایجاد مسوولیت مدنی و کیفری ناقض یا ناقضین را فراهم می‌آورد و جبران خسارات اعم از مادی و معنوی، مورد حکم قرار خواهد گرفت.