در دعاوی حقوقی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای دفاعی خوانده، ایرادات دادرسی است. مواد 84 و 89 قانون آیین دادرسی مدنی، مهم‌ترین مصادیق این ایرادات و نحوه تصمیم‌گیری دادگاه را مشخص می‌کنند. آگاهی از این مواد، هم برای وکلا و هم برای مردم که درگیر دعاوی حقوقی هستند، بسیار کاربردی است و می‌تواند در تعیین سرنوشت دعوا نقش کلیدی داشته باشد. در این مقاله، این ایرادات را به‌طور عملی بررسی می‌کنیم و برای هر مورد یک مثال کاربردی ارائه خواهیم داد.

1. ایراد عدم صلاحیت دادگاه
یکی از مهم‌ترین ایراداتی که خوانده می‌تواند مطرح کند، عدم صلاحیت دادگاه است. این عدم صلاحیت می‌تواند ذاتی یا محلی باشد.
مثلاً فردی در تهران علیه شخصی بابت یک قرارداد ملکی طرح دعوا می‌کند، اما ملک موردنظر در مشهد قرار دارد. در این حالت، خوانده می‌تواند ایراد عدم صلاحیت محلی بگیرد، زیرا دادگاه صالح برای رسیدگی، دادگاه محل وقوع ملک است.

2. ایراد دعوای مطرح‌شده مشابه یا مرتبط
اگر همان دعوا بین همان اشخاص قبلاً در همان دادگاه یا دادگاه هم‌عرض دیگری مطرح شده باشد، خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد کند.
مثلاً شخصی علیه شریک خود برای مطالبه سهم‌الشرکه در یک دادگاه طرح دعوا کرده است، اما همان دعوا در دادگاه دیگری نیز در حال رسیدگی است. در این شرایط، خوانده می‌تواند ایراد کند و درخواست ادغام پرونده‌ها را بدهد.

3. ایراد عدم اهلیت خواهان
اگر خواهان به دلیل صغر، جنون، عدم رشد یا ورشکستگی اهلیت قانونی برای اقامه دعوا نداشته باشد، خوانده می‌تواند ایراد کند.
مثلاً فردی که به‌حکم دادگاه محجور شناخته شده، بدون حضور ولی یا قیم خود، اقدام به طرح دعوا می‌کند. خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد کرده و خواهان را از ادامه دعوا بازدارد.

4. ایراد عدم توجه دعوا به خوانده
در برخی موارد، ادعای خواهان اصولاً متوجه خوانده نیست.
من‌باب مثال شخصی برای مطالبه وجه سفته، علیه فردی که امضاکننده سفته نبوده طرح دعوا می‌کند. خوانده می‌تواند ایراد عدم توجه دعوا را مطرح کند.

5. ایراد عدم احراز سمت نماینده
اگر شخصی به‌عنوان وکیل، قیم، ولی یا نماینده قانونی دیگری اقدام به طرح دعوا کرده باشد، اما مدارک سمت وی محرز نباشد، خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد کند.
مثلاً شخصی به‌عنوان وکیل شرکتی، دعوایی طرح می‌کند، اما برگه‌ی نمایندگی ارائه نمی‌دهد. خوانده می‌تواند ایراد کند و دادگاه دعوا را رد خواهد کرد.

6. ایراد سابقه رسیدگی و صدور حکم قطعی
اگر درباره موضوع دعوا قبلاً حکم قطعی صادر شده باشد، خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد کند.
شخصی درباره مالکیت یک ملک، علیه دیگری طرح دعوا کرده و دادگاه به نفع خواهان رأی داده است. اگر محکوم‌علیه مجدداً همان دعوا را مطرح کند، خوانده می‌تواند به صدور حکم قطعی قبلی استناد کند.

7. ایراد بی‌اثر بودن دعوا
اگر حتی در صورت اثبات ادعای خواهان، نتیجه‌ای قانونی بر آن مترتب نباشد، دادگاه دعوا را رد می‌کند.
مثلاً فردی بدون قبض و تحویل مال، دعوای اثبات هبه مطرح می‌کند. چون قبض انجام نشده، دعوا حتی در صورت اثبات بی‌اثر است.

8. ایراد نامشروع بودن مورد دعوا
اگر موضوع دعوا برخلاف قانون یا شرع باشد، خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد کند.
مثلاً فردی درخواست الزام به اجرای قراردادی برای فروش مشروبات الکلی را مطرح می‌کند. خوانده می‌تواند ایراد نامشروع بودن موضوع دعوا را مطرح نماید.

9. ایراد ظنی یا احتمالی بودن دعوا
دعاوی که بر اساس گمان و احتمال مطرح شوند و فاقد قطعیت باشند، قابل رسیدگی نیستند.
فردی بدون داشتن سند یا مدرک، صرفاً بر اساس حدس و گمان مدعی مالکیت یک ملک می‌شود. در این شرایط، خوانده می‌تواند ایراد کند که دعوا ظنی و احتمالی است.

10. ایراد عدم ذی‌نفعی خواهان
در صورتی که دعوای مطروحه برای خواهان هیچ‌گونه نفع مستقیمی نداشته باشد، خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد کند.
شخصی دعوای ابطال یک قرارداد را مطرح می‌کند، درحالی‌که هیچ سمتی در آن قرارداد ندارد. خوانده می‌تواند ایراد عدم نفع خواهان را مطرح کند.

11. ایراد اقامه دعوا خارج از مهلت قانونی
در برخی دعاوی، قانون‌گذار مهلت مشخصی برای طرح دعوا تعیین کرده است. اگر دعوا پس از انقضای این مهلت مطرح شود، خوانده می‌تواند ایراد کند.
مثلاً طبق ماده 1162 قانون مدنی؛ دعوی نفی ولد باید در مدتی که عادتاً پس از تاریخ اطلاع یافتن شوهر از تولد طفل برای امکان اقامه دعوی کافی می‌باشد اقامه گردد و در هر حال دعوی مزبور پس از انقضای دو ماه از تاریخ اطلاع یافتن شوهر از تولد طفل مسموع نخواهد بود.

نحوه استفاده از ایرادات شکلی
الف) بررسی دقیق پرونده و شناسایی مواردی که می‌توان از آن‌ها به عنوان ایراد استفاده کرد.
- ارائه مستندات قانونی برای اثبات ایراد در نخستین جلسه دادرسی.
- در نظر گرفتن استراتژی مناسب برای جلوگیری از ورود دادگاه به ماهیت دعوا.

ب) پرهیز از اشتباهات رایج توسط خواهان:
- بررسی صلاحیت دادگاه قبل از طرح دعوا.
- اطمینان از داشتن اهلیت قانونی و ارائه مدارک مرتبط.
- توجه به پیشینه دعاوی مشابه و بررسی وجود رأی قطعی.

نتیجه‌گیری
وکلا باید در تشخیص و استناد به این ایرادات مهارت داشته باشند تا بتوانند از موکلان خود به بهترین نحو دفاع کنند. همچنین آگاهی مردم از این ایرادات می‌تواند از طرح دعاوی نادرست و اتلاف وقت و هزینه جلوگیری کند. شناخت دقیق این مواد قانونی و نحوه استناد به آنها، یکی از کلیدهای موفقیت در دعاوی حقوقی است.