جنایت‌های عمدی از حساس‌ترین موضوعات در نظام حقوقی هر کشوری محسوب می‌شوند و در بسیاری از پرونده‌های کیفری، تشخیص عمدی بودن یا نبودن یک جرم، تأثیر مستقیمی بر تعیین نوع مجازات متهم دارد. ماده 290 قانون مجازات اسلامی، معیارهای مشخصی را برای احراز عمدی بودن یک جنایت ارائه داده است. اما درک صحیح این ماده و آثار آن نه‌تنها برای وکلا و قضات، بلکه برای مردم عادی نیز ضروری است.

در این مقاله، تلاش می‌کنیم ابعاد مختلف این ماده را بررسی کنیم. ابتدا به حقوق مردم در این زمینه می‌پردازیم، سپس راهکارهای دفاع مؤثر وکلا از متهمین را بیان می‌کنیم و در نهایت نکات مهمی که قضات باید در بررسی پرونده‌های مرتبط با این ماده مدنظر داشته باشند را مطرح خواهیم کرد. 

بخش اول: آگاهی مردم از حقوق خود در قبال ماده 290 قانون مجازات اسلامی

بسیاری از افراد ممکن است ناخواسته در موقعیتی قرار بگیرند که متهم به ارتکاب جنایت عمدی شوند، درحالی‌که تصورشان این است که عملشان جنایت عمدی محسوب نمی‌شود. ماده 290، چهار وضعیت را برای عمدی بودن جنایت تعریف می‌کند که در ادامه توضیح داده خواهد شد:

 1. جنایت ناشی از قصد قبلی (بند الف):

اگر کسی با قصد قبلی بخواهد به فرد یا افرادی آسیب بزند و در نتیجه این اقدام، جنایت اتفاق بیفتد، این عمل عمدی محسوب می‌شود. حتی اگر نوع وسیله یا اقدام انتخابی معمولاً کشنده نباشد اما منجر به جنایت شود، باز هم این قتل یا جنایت عمدی خواهد بود.

 2. جنایت ناشی از رفتار خطرناک (بند ب):

اگر فردی عمداً کاری را انجام دهد که نوعاً خطرناک و کشنده است (مانند شلیک اسلحه به سمت فردی)، حتی اگر قصد کشتن نداشته باشد، باز هم جنایت عمدی محسوب می‌شود.

 3. جنایت در شرایط خاص (بند پ):

اگر فردی عملی انجام دهد که معمولاً کشنده نیست، اما به دلیل شرایط خاص مجنیٌ‌علیه (مثلاً بیماری، کهولت سن، بارداری) یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی (مثلاً در محیطی با اکسیژن کم)، آن عمل کشنده شود و مرتکب از این وضعیت آگاه باشد، جنایت عمدی محسوب خواهد شد.

 4. جنایت بدون هدف خاص (بند ت):

اگر فردی بدون هدف قراردادن شخصی خاص، اما با نیت ایجاد جنایت (مانند بمب‌گذاری در مکان عمومی) مرتکب عملی شود که منجر به قتل یا جراحت افراد شود، این عمل عمدی محسوب می‌شود.

حقوق مردم در قبال این ماده:

هر فردی که متهم به ارتکاب جنایت عمدی می‌شود، حق دفاع دارد و می‌تواند از وکیل کمک بگیرد؛ چراکه مستند به ماده 348 قانون آیین دادرسی کیفری، حضور و دفاع وکیل در این جرایم، در صورتی که جنایت ارتکابی تحت شمول یکی از بندهای الف، ب، پ و ت ماده 302 قانون مذکور قرار بگیرد، الزامی است.

در برخی شرایط، متهم می‌تواند اثبات کند که ناآگاهی او از وضعیت خاص مجنی‌علیه باعث این جنایت شده که می‌تواند سبب گردد تا عملش غیرعمدی محسوب شود؛ اثبات مورد مذکور با شاهد نیز امکان‌پذیر است. هم‌چنین می‌توان با کسب نظر پزشکی قانونی اثبات کرد که وضعیت خاص مجنیٌ‌علیه یا مثلاً بیماری او چند ساعت قبل از قتل حادث شده و علائم قابل رؤیتی نداشته است.

متهم حق دارد وفق ماده 130 قانون آیین دادرسی کیفری درخواست بررسی دقیق صحنه جرم از طریق کاراگاهای خبره را بدهد تا مشخص شود آیا عمل او نوعاً کشنده بوده است یا خیر و در این‌خصوص مستفاد از ماده 502 قانون آیین دادرسی کیفری امکان دارد از نظر پزشکی قانونی استفاده گردد.

اگر متهم در انجام عمل خود اکراه یا اجبار داشته باشد، می‌تواند از این موضوع به‌عنوان یکی از راهکارهای دفاعی وفق ماده 140 قانون مجازات اسلامی استفاده کند. 

بخش دوم: راهکارهای دفاع مؤثر وکلا از متهم

وکلای مدافع در پرونده‌های مربوط به جنایات عمدی باید به نکات ذیل توجه کنند: 

1. بررسی دقیق ارکان ماده 290 و دفاع متناسب با آن، از جمله توجه به این نکته مهم که مستنبط از تبصره 2 ماده 290 قانون مجازات اسلامی، اثبات نوعاً کشنده بودن عمل متهم در شرایط خاص زمانی و مکانی و با توجه به بیماری یا وضعیت خاص مجنیٌ‌علیه، وفق بند پ از این ماده ، با شاکی، اولیای دم یا دادستان است نه متهم.

در دفاع از متهم در بند (الف)، وکیل باید نشان دهد که قصد موکلش بر ارتکاب جنایت نبوده و شاید حتی درگیری یا عمل او وفق ماده 156 قانون مجازات اسلامی ماهیت دفاع مشروع داشته است.

در دفاع از متهم در بند (ب)، وکیل می‌تواند استدلال کند که عمل انجام‌شده معمولاً کشنده نبوده و موکلش نسبت به خطر آن آگاهی نداشته است؛ کسب نظریه پزشکی قانونی، بررسی دقیق صحنه جرم، بازدید دوربین‌های مداربسته و شهادت شهود در این‌خصوص می‌تواند راه گشا باشد.

2. تحلیل شواهد و مدارک پزشکی و فنی: 

بررسی گزارش‌های پزشکی قانونی برای اثبات اینکه علت اصلی مرگ یا صدمه الزاماً منتسب به اقدام متهم نبوده است. 

3. ارائه دلایل برای تخفیف مجازات در فرض سقوط مجازات قصاص

استناد به رضایت مجنی‌علیه در صورت وجود، به‌ویژه در جنایاتی که به قتل منجر نمی‌شود.  
اثبات عدم سوء نیت متهم و نداشتن قصد قبلی برای انجام جنایت.

بخش سوم: نکات کلیدی که قضات باید مدنظر داشته باشند

قضات در هنگام بررسی پرونده‌های مربوط به ماده 290 باید دقت داشته باشند که:

 1. احراز قصد مجرمانه 

آیا متهم واقعاً قصد انجام جنایت را داشته است یا صرفاً درگیری یا حادثه‌ای که منتسب به مجنیٌ‌علیه بوده منجر به وقوع جنایت شده است؟ 

2. بررسی ماهیت اقدام انجام‌شده  

آیا عمل انجام‌شده، به‌طور معمول خطرناک و کشنده محسوب می‌شود یا در یک مورد خاص منجر به جنایت شده است؟

3. شرایط خاص مجنیٌ‌علیه و صحنه جرم

آیا شرایط جسمی یا محیطی خاص باعث وقوع جنایت شده است و آیا متهم از این شرایط آگاه بوده است؟

 4. عدم استفاده از صرف اقرار برای صدور حکم 

در بسیاری از پرونده‌های جنایات عمدی، متهمان تحت فشار، اقرارهایی انجام می‌دهند که ممکن است مبنای حقوقی نداشته باشد. قضات باید وفق مواد 211، 212 و 213 قانون مجازات اسلامی، اگر اقرار با شواهد عینی، کارشناسی و علم قاضی در تعارض است، به صرف اقرار اتکا نکنند.

نتیجه‌گیری

ماده 290 قانون مجازات اسلامی به‌صورت دقیق شرایطی را که یک جنایت عمدی محسوب می‌شود، بیان کرده است. آگاهی مردم از حقوق خود در این زمینه می‌تواند از سوء استفاده‌های احتمالی جلوگیری کند. وکلای مدافع باید با دقت، استراتژی‌های دفاعی خود را بر اساس ارکان این ماده تنظیم کنند تا بتوانند از موکل خود دفاع مؤثری داشته باشند. از سوی دیگر، قضات نیز وظیفه دارند با بررسی دقیق قصد متهم، شرایط جرم و شواهد موجود، به یک قضاوت عادلانه برسند.

در نهایت، ایجاد توازن بین حقوق متهم، حقوق مجنیٌ‌علیه و اجرای صحیح عدالت، اصلی‌ترین هدف قوانین کیفری است و رعایت دقیق اصول دادرسی می‌تواند به تحقق این هدف کمک کند.