حضانت، یکی از مسائل مهم در حوزه حقوق خانواده محسوب می‌شود. به طوری که قوانین متعددی در مورد آن به تصویب رسیده است . بر اساس قوانینی که حول محور کودکان و نوجوانان وجود دارد، می‌توان به این نکته اشاره نمود که هریک از قوانین، معیاری را مدنظر قرار داده است که بر سه پایه 1- اماره پدری 2- اماره مادری 3- مصلحت کودک استوار هستند و در هریک از آن‌ها، این سه اماره حاکمیت داشته‌اند. در این مقاله، به بررسی ماهیت حضانت، نفقه و هزینه نگهداری فرزند مشترک، حق ملاقات والدین، حضانت فرزند بعد از فوت پدر و قوانین و مقررات مربوطه به آن خواهیم پرداخت.

ماهیت حضانت:
مسئله حضانت با توجه به نص صریح ماده 1168 قانون مدنی، هم حق است و هم تکلیف. بنابراین، این حق و تکلیف بسیار مهم است و بسیاری از پاسخ‌ها و ابهامات به همین بحث ارجاع داده می‌شود؛ زمانی که یک مسئله حق است، قابلیت تفویض و واگذاری را دارد و هریک از والدین می‌تواند حق حضانت خودش را در قالب ماده 10 قانون مدنی با یک توافق‌نامه مدت‌دار یا موقت به دیگری تفویض کند. در صورت توافق والدین، مادر می‌تواند حق حضانت فرزندان زیر 7 سال را به پدر بدهد و پدر نیز می‌تواند حق حضانت فرزندان بالای 7 سال را به مادر بدهد. لازم به ذکر است که حضانت قابل اسقاط نیست. به دلیل اینکه تکلیف است و جنبه امری دارد و اراده ‌فرد نمی‌تواند باعث سلب آن شود. بحث حضانت فرزند مشترک بنا به نص صریح قانون مدنی، در مواد 1168 و 1169 مقید به وقوع طلاق نیست و اگر والدین پیش از انجام طلاق از یکدیگر جدا زندگی نمایند نیز بحث حضانت فرزند مشترک مطرح می‌گردد.

نفقه و هزینه نگهداری فرزند مشترک:
طبق ماده 29 قانون حمایت خانواده مصوب سال 1391، در ضمن حکم طلاق باید راجع به همه مسائل مربوط به آن از جمله نفقه ماهانه فرزند مشترک تعیین تکلیف صورت گیرد. نفقه شامل هزینه درمانی، هزینه بهداشت، هزینه خوراک و هزینه پوشاک می‌باشد. لازم به ذکر است که هزینه تحصیل در حد عرف و منطقی به عهده پدر است و داخل در نفقه قرار می‌گیرد. در خصوص هزینه نگهداری فرزند مشترک باید به این نکته توجه نمود که مادر نیز در خصوص فرزند تکلیف دارد و تکلیف او در حوزه نگهداری و حضانت می‌باشد. در واقع، مادر نمی‌تواند علاوه بر نفقه، هزینه نگهداری از فرزند را از پدر طلب کند؛ مگر اینکه فرزند مشترک دارای شرایط خاص و ویژه‌ای باشد و حیات و بقای طفل، یک نگهداری ویژه‌ای را طلب کند و یک حق پرستاری را بخواهد. در خصوص این موضوع نیز باید در دادنامه تعیین تکلیف صورت گیرد که آیا می‌تواند جزء نفقه باشد؟ یا آنکه توافق دیگری در مورد آن صورت گرفته است.

حق ملاقات والدین:
در ماده 1174 قانون مدنی، در خصوص ملاقات با فرزند مشترک سخن به میان آمده است. هم‌چنین، در ماده 1173 قانون مدنی، مواردی را برای والد فاسد‌الاخلاق برشمرده است. لازم به ذکر است که ما حق ملاقات را از والد فاسد‌الاخلاق  نیز نمی‌توانیم سلب کنیم. فقط می‌توان از نظر زمانی یا مکانی، شرایط ملاقات را مشروط و مقید کرد. درصورتی‌که طفل بعد از بلوغ تمایلی به ملاقات با هریک از والدین نداشته باشد، نمی‌توان طفل را مجبور کرد. در واقع، مجبور کردن طفل هیچ مجوز قانونی ندارد. زمانی که طفل زیر سن بلوغ باشد و تمایلی به ملاقات با هریک از والدین نداشته باشد، تا زمانی که رفتار مجرمانه نباشد، می‌توان با فراهم کردن شرایط و حضور یک ناظر یا روانشناس در زمان‌های کوتاه، شرایط ملاقات را به وجود آورد.

حضانت فرزند بعد از فوت پدر:
حق حضانت، یک مسئله بین والدین است و جد پدری نمی‌تواند در این موضوع ورود کند. البته اگر پدر و مادر مسئولیت حضانت را به نوعی از خود سلب نمایند، در این حالت جد پدری می‌تواند داوطلبانه در این موضوع وارد شود. در غیر این صورت، ورود پیدا نخواهد کرد. حضانت مادر، بعد از فوت پدر ادامه پیدا می‌کند و با ازدواج مجدد وی نیز از بین نمی‌رود؛ مگر اینکه مصلحت طفل در خطر باشد و این امر با حکم دادگاه ثابت شده باشد. لازم به ذکر است که جد پدری در زمان حضانت مادر، حق ملاقات با نوه خود را دارد و مادر نمی‌تواند این حق را از آن‌ها سلب نماید؛ مگر اینکه یک علت قانونی خاصی وجود داشته باشد.

قوانین و مقررات مربوطه:
1- قانون مدنی مواد 1168 الی 1179
2- قانون حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آن‌ها مصوب 06/05/1364 که به موجب ماده 58 قانون حمایت خانواده مصوب 01/12/1391 نسخ گردیده است.
3- قانون مربوط به حق حضانت مصوب 22/04/1365 که به موجب ماده 58 قانون حمایت خانواده مصوب 01/12/1391 نسخ شده است.
4- قانون حمایت خانواده مصوب 01/12/1391
5- قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 23/02/1399
6- قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بد‌سرپرست مصوب 31/06/1392
7- کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل الحاقی آن

نتیجه‌گیری:
حضانت طفل مشترک به زوجه تحت عنوان تفویض انجام می‌شود و نوعی توافق و تراضی تلقی می‌گردد. درصورتی‌که صحت جسمانی یا تربیت فرزند بر اساس ماده 1173 قانون مدنی در معرض خطر باشد، می‌توان تقاضای سلب حضانت را از دادگاه درخواست کرد، زیرا مصلحت طفل در خطر است. لازم به ذکر است که سلب حضانت مادر به دلیل ازدواج مجدد وی، مربوط به زمانی است که پدر در قید حیات باشد. درصورتی‌که پدر فوت نماید و مادر ازدواج مجدد نماید، این مسئله باعث سلب حضانت نمی‌شود؛ مگر درصورتی‌که مصلحت طفل در خطر باشد و این خطر در دادگاه ثابت شود. مصلحت عالیه کودک، یکی از اصول چهارگانه بنیادین کنوانسیون حقوق کودک به شمار می‌رود. قابلیت و مصلحت کودک، در هر برهه از رشد و تکامل وی باید در نظر گرفته شود و حرف‌ها و خواسته‌های کودک نیز شنیده شود. در مواردی که بخواهیم طفل را بعد از 7 سالگی از مادر جدا کنیم و یا در مواردی که بحث سلب حضانت مطرح می‌گردد، با دو مسئله رو‌به‌رو هستیم: 1- مصلحت کودک 2- عسر و حرج و مشقت مادر که از نظر درجه و ترتب آن‌ها، ابتدا باید به مصلحت طفل توجه شود. هم‌چنین صدور حکم رشد صرفاً به منظور دخالت فرزندان بالغ در امور مالی می‌باشد و نتیجه رشید نبودن فرزندان پس از رسیدن به سن بلوغ، مانع از این نیست که نتوانند یکی از والدین را برای زندگی نزد خود انتخاب کنند.