آیین دادرسی مدنی، مجموعه‌ای از قوانین است که نحوه رسیدگی دادگاه‌ها به اختلافات حقوقی را مشخص می‌کند. یکی از مباحث مهم و چالش‌برانگیز در این حوزه، بحث ایرادات است. ایرادات در آیین دادرسی مدنی، مبحثی جذاب و کلیدی در حوزه حقوق است که می‌توان آن را به یک بازی شطرنج تشبیه کرد. با توجه به تقدم منطقی ایرادات شکلی بر دفاعیات ماهوی، این ابزار دفاعی فرصتی فراهم می‌کند تا پیش از ورود به ماهیت دعوا، با استفاده از استدلال‌های شکلی، در دفاع پیروز شد. این موضوع، به‌ویژه در پرونده‌های پیچیده حقوقی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این مقاله، به بررسی نکات کاربردی و فنی ایرادات در آیین دادرسی مدنی، با تمرکز بر پرونده‌های جاری قضایی، می‌پردازیم.

1. تقسیم بندی ایرادات
ایرادات دادرسی را می‌توان به دو نوع کلی ایرادات آمره و ایرادات مخیره تقسیم کرد:
الف. ایرادات آمره
ایرادات آمره، ایراداتی هستند که دادگاه "مکلف به رسیدگی به آن‌هاست"، حتی اگر اصحاب دعوا به آن استناد نکنند، از جمله:
-عدم صلاحیت دادگاه: اگر دعوا در دادگاهی مطرح شده باشد که صلاحیت رسیدگی به آن را ندارد، این ایراد باید حتی بدون درخواست طرفین مورد بررسی قرار گیرد. مانند طرح دعوای راجع به مال غیرمنقول در دادگاهی غیر از محل قرارگرفتن مال.
مثال: فرض کنید خواهان مقیم تهران است و ملکی در شهر اصفهان دارد که توسط شخصی عدواناً تصرف شده است و دعوای خود را در دادگاه محل اقامت خود اقامه کند. در اینجا دادگاه تهران صلاحیت رسیدگی را ندارد.
-عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا: اگر یکی از طرفین دعوا صغیر، مجنون یا محجور باشد و ولی یا قیم قانونی او در دعوا حضور نداشته باشد، دادگاه باید به این ایراد توجه کند. 
مثال: در یک دعوای مالی، اگر خوانده ایراد کند که خواهان صغیر است و نماینده قانونی ندارد، دادگاه موظف به بررسی این موضوع است.
ب. ایرادات مخیره
ایراداتی که طرح آن‌ها به اختیار اصحاب دعوا بستگی دارد. در صورت عدم طرح این ایرادات توسط طرفین، دادگاه مکلف به رسیدگی به آن‌ها نیست، از جمله:
تقویم خواسته و نقش خواهان: تقویم خواسته (یعنی تعیین ارزش مالی موضوع دعوا) در وهله اول بر عهده خواهان است. خواهان باید در دادخواست خود، ارزش مالی خواسته‌اش را به‌طور دقیق مشخص کند. این تقویم خواسته، مبنای تعیین صلاحیت دادگاه، میزان هزینه دادرسی و برخی موارد دیگر قرار می‌گیرد و دادگاه رأساً در این امر دخالتی نمی‌کند. اما خوانده می‌تواند با ارائه دلایل و مستندات، اثبات کند که تقویم خواسته توسط خواهان، غیرواقعی یا نادرست است. در این صورت، چنانچه این ایراد مؤثر در مراحل رسیدگی دادگاه باشد، دادگاه قبل از شروع، با جلب نظر کارشناس بهای خواسته را تعیین خواهد کرد. 
-مثال: خوانده می‌تواند اثبات کند که ارزش واقعی موضوع دعوا، بیشتر یا کمتر از مبلغی است که خواهان در دادخواست ذکر کرده است. اگر دادگاه ایراد خوانده را وارد بداند و ارزش واقعی موضوع دعوا را بیشتر از مبلغ ذکر شده توسط خواهان تعیین کند، ممکن است صلاحیت دادگاه تغییر کند یا میزان هزینه دادرسی افزایش یابد.
نکته مهم این است که طرح این ایراد صرفاً به اختیار خوانده است و دادگاه به‌طور خودکار به آن رسیدگی نمی‌کند.

2. ماهیت ایرادات
نخستین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که ایرادات صرفاً ابزار دفاع خوانده نیستند. اگرچه در ذهن بسیاری، ایراد به‌عنوان یک دفاع متعلق به خوانده جا افتاده، اما خواهان نیز می‌تواند از آن بهره ببرد. برای مثال، زمانی که خوانده سندی ارائه می‌دهد، خواهان می‌تواند با طرح ایراداتی نظیر انکار، تردید یا ادعای جعل، به دفاع بپردازد. این نشان می‌دهد که ایراد یکی از اقسام دفاع است که هر دو طرف دعوا می‌توانند از آن استفاده کنند. ایراد، در واقع، نوعی دفاع است که هم توسط خوانده و هم توسط خواهان قابل طرح است.
نکته دوم، غیرحصری بودن ایرادات است. اگرچه ماده 84 قانون آیین دادرسی مدنی فهرستی از ایرادات متداول را ارائه کرده، اما این فهرست محدود نیست. برای مثال، عدم ابلاغ وقت دادرسی به خوانده، ایرادی است که باید مورد توجه دادگاه قرار گیرد. در این صورت، دادگاه به لحاظ مراعات اصل تناظر مجاز به رسیدگی نیست.

3. زمان طرح ایرادات
یکی از مباحث جذاب و بحث‌برانگیز در حوزه ایرادات، زمان طرح آن‌هاست. ماده 87 قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌دارد که ایرادات باید تا پایان جلسه اول دادرسی مطرح شوند. اما در عمل، رویه قضایی نشان می‌دهد که ایرادات تا پیش از ختم دادرسی (چه در مرحله بدوی و چه تجدیدنظر) قابل طرح هستند. این تناقض میان قانون و عمل، از ابهام در نگارش قانون ناشی می‌شود.

به نظر می‌رسد قانون‌گذار باید به‌جای "پایان جلسه اول"، از عبارتی دقیق‌تر مانند "اولین اظهار پس از حدوث ایراد" استفاده می‌کرد؛ زیرا برخی ایرادات ممکن است در مراحل بعدی دعوا، مثلاً در جلسه ششم یا در مرحله تجدیدنظر، حادث شوند.
تفاوت بین ایرادات مخیره و آمره در این است که ایرادات مخیره صرفاً توسط اصحاب دعوا قابل طرح هستند، در حالی که ایرادات آمره توسط دادگاه نیز قابل استناد هستند. بنابراین، اگر دادگاه در مرحله بدوی، ایراد آمره‌ای را نادیده بگیرد، دادگاه تجدیدنظر می‌تواند به آن استناد کند.
در خصوص ایراد تعرض به اصالت سند (جعل، انکار یا تردید)، قانون‌گذار در مواد 217 و 219 قانون آیین دادرسی مدنی، مهلت طرح آن را "حتماً تا اولین جلسه دادرسی" تعیین کرده است. با این حال، رویه قضایی مهلت طرح این ایراد را تا اولین اظهار پس از ارائه سند می‌داند.

4. ایرادات و قواعد ماهوی
همان‌طور که اشاره شد، بسیاری از ایرادات، ریشه در قواعد ماهوی حقوق مدنی دارند. برای مثال، اگر شخصی دعوای اثبات وقوع هبه را مطرح نماید، در حالی که عین موهوبه به قبض متهب در نیامده باشد، با توجه به اینکه در ماهیت امر، هبه وقتی محقق می‌گردد که قبض نیز صورت گرفته باشد، طرح دعوای مذکور از این حیث که با فرض ثبوت ادعای خواهان اثری بر آن مترتب نیست، با ایراد مواجه است.
بنابراین، برای طرح ایرادات مؤثر، لازم است که وکیل، علاوه بر تسلط بر قواعد شکلی آیین دادرسی مدنی، بر قواعد ماهوی حقوق مدنی نیز اشراف کامل داشته باشد. وکیل، به‌عنوان سکاندار کشتی دادرسی، نقشی کلیدی در کارزار ایرادات ایفا می‌کند. وکیل آگاه و توانمند، با تسلط بر مهارت‌های ضروری و اتخاذ استراتژی‌های مناسب، می‌تواند پیش از ورود به نبرد اصلی، در جهت پیروزی موکل خود گام محکمی بردارد.

5. نحوه طرح ایرادات
در خصوص نحوه طرح ایرادات، دو نظر وجود دارد:
-نظر اول، که مستند به صدر ماده 84 قانون آیین دادرسی مدنی است، معتقد است که ایرادات و دفاعیات ماهوی باید توأمان مطرح شوند.
-نظر دوم، که مستند به منطوق ماده 88 قانون آیین دادرسی مدنی است، معتقد است که دادگاه، قبل از ورود به ماهیت دعوا، باید نسبت به ایرادات اظهار نظر کند.
در رویه قضایی، هر دو نظر مورد استناد قرار می‌گیرند. بنابراین، وکیل باید با توجه به رویه دادگاه رسیدگی‌کننده، تصمیم بگیرد که ابتدا ایرادات شکلی را به‌صورت مستقل مطرح کند یا آن‌ها را به‌صورت توأمان و همزمان با طرح دفاعیات ماهوی مطرح نماید.

6. نکات کاربردی در خصوص طرح ایرادات:
-در طرح ایرادات، دقت در انتخاب عنوان ایراد بسیار مهم است. عنوان نادرست ایراد می‌تواند منجر به رد آن توسط دادگاه شود.
-برای تقویت استدلال‌های خود، به قوانین، آرای قضایی و سایر منابع معتبر استناد کنید.
-در طرح ایرادات، از بیان نظرات شخصی و احساسی خودداری کنید و تا حد امکان، بی‌طرفی خود را حفظ کنید.
-حتماً ایرادات خود را در صورت‌جلسه قید کنید.
-در صورت رد ایراد توسط قاضی، حتماً قید کنید دفاعیات ماهوی خود را پس از تعیین تکلیف ایراد مطرح می‌نمایید.

نتیجه‌گیری:
ایرادات، به عنوان یکی از ابزارهای مهم دفاع در آیین دادرسی مدنی، می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در نتیجه دعوا داشته باشند. در دادرسی مدنی، ایرادات، موانعی کلیدی هستند که وکیل با شناسایی دقیق آنها از طریق بررسی اسناد، قوانین و رویه قضایی، می‌تواند قبل از ورود به ماهیت دعوا، از حقوق موکل خود دفاع کند. طرح صحیح ایرادات با رعایت تشریفات قانونی، نگارش لوایح مستدل و ارائه استدلال‌های قوی، نیازمند تسلط وکیل بر قوانین و مهارت‌های تحلیلی است.
وکیل، علاوه بر طرح ایرادات، باید در برابر ایرادات طرف مقابل نیز دفاع نماید و با توجه به مرحله دادرسی، استراتژی مناسبی اتخاذ کند. تسلط بر قوانین، مهارت‌های نگارشی و بیانی قوی و آشنایی با رویه قضایی، از مهارت‌های ضروری وکیل در کارزار ایرادات است که با اتکا به آنها می‌تواند پیروزی موکل را تضمین کند. برای موفقیت در طرح یا دفاع در برابر ایرادات، وکیل باید مهارت تحلیل دقیق، تسلط بر قوانین مدنی و تجاری و توانایی استدلال چندجانبه را داشته باشد. همان‌طور که در مثال‌ها دیدیم، یک ایراد ساده می‌تواند دعوا را به کلی تغییر دهد یا حتی با استدلال مناسب، از تأثیر بازدارد. اینجاست که دادرسی به یک بازی شطرنج تبدیل می‌شود؛ جایی که هر حرکت باید با دقت و استراتژی طراحی شود.