عسر و حرج یا هاردشیپ یکی از مفاهیم حقوقی است که در حقوق مدنی و فقه اسلامی در شرایطی به‌کار می‌رود که ادامه اجرای یک قرارداد یا تعهد از طرف یکی از طرفین به دلایل خاص، دشوار می‌شود. در این مقاله به بررسی مفهوم عسر و حرج، شرایط آن، تأثیرات آن در قراردادها و همچنین کاربردهای عملی آن خواهیم پرداخت.

مفهوم عسر و حرج
عسر و حرج یا هاردشیپ به‌طور کلی به شرایطی اشاره دارد که در آن، ادامه تعهدات یا انجام یک عمل به‌طور معقول و منطقی از طرف شخص یا طرفین قرارداد دشوار می‌شود. در فقه اسلامی، این مفهوم تحت عنوان "عسر" به معنای دشواری و "حرج" به معنای شدت و فشار در نظر گرفته می‌شود. این شرایط معمولاً زمانی به‌وجود می‌آید که ادامه اجرای قرارداد به دلیل تغییرات پیش‌بینی‌نشده و غیرمنتظره در شرایط اقتصادی، اجتماعی و... موجب ضرر یا زیان غیرمنطقی و سنگین می‌شود و به‌طور فزاینده‌ای دشوار، پرهزینه یا طاقت‌فرسا می‌شود، اما هنوز غیرممکن نیست.
برخلاف فورس‌ماژور که انجام تعهد را غیرممکن می‌سازد، عسر و حرج مانع از اجرای قرارداد نمی‌شود، بلکه بار اجرای آن را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
عسر و حرج معمولاً منجر به تعلیق یا فسخ قرارداد نمی‌شود. در عوض، هدف آن اجازه دادن به طرفین برای مذاکره مجدد در مورد شرایط قرارداد برای انعکاس شرایط جدید است. اصول حقوقی مربوط به سختی به دنبال حفظ تعادل قراردادی و جلوگیری از تحمیل خسارات غیرمنصفانه بر یک طرف به دلیل رویدادهای غیرمنتظره هستند و هاردشیپ یکی از این موارد است.

مبانی فقهی و قانونی عسر و حرج در حقوق ایران
در قانون مدنی ایران، ماده 227 و 229 به‌طور ضمنی به مفهوم عسر و حرج اشاره دارند. این مواد، قوه‌قاهره و حوادث غیرمترقبه را به عنوان عواملی که می‌توانند اجرای تعهدات قراردادی را منتفی کنند، به رسمیت می‌شناسند.
همچنین، اصل «لاضرر» و قاعده «نفی عسر و حرج» در فقه اسلامی، از جمله مبانی مهمی هستند که در توجیه و تبیین مفهوم عسر و حرج در حقوق ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مصادیق عسر و حرج
مصادیق عسر و حرج در قراردادها، بسته به نوع قرارداد و شرایط حاکم بر آن، می‌تواند متفاوت باشد. با این حال، برخی از مصادیق رایج آن عبارتند از:
جنگ و ناآرامی‌های داخلی
تحریم‌های اقتصادی
شیوع بیماری‌های همه‌گیر
تغییرات شدید و غیرقابل پیش‌بینی در شرایط اقتصادی

شرایط وقوع عسر و حرج در قراردادها
برای اینکه شرایط عسر و حرج در یک قرارداد رخ دهد، چند شرط اساسی باید محقق شود:

1- وقوع حادثه یا بحران:
حادثه یا بحرانی باید رخ دهد که اجرای تعهدات قراردادی را به شدت دشوار کند. این حادثه می‌تواند شامل جنگ، تحریم‌های اقتصادی، شیوع بیماری‌های همه‌گیر و غیره باشد.
2- غیرقابل پیش‌بینی بودن شرایط:
این دشواری باید به‌گونه‌ای باشد که طرفین قرارداد نتوانسته باشند آن را در زمان انعقاد قرارداد پیش‌بینی کنند. به عبارت دیگر، تغییرات غیرمنتظره و غیرقابل پیش‌بینی باید سبب بروز عسر و حرج شوند.
3- تغییر اساسی در شرایط:
این رویداد باید منجر به تغییر اساسی در شرایط اقتصادی یا عملیاتی شود که در زمان انعقاد قرارداد وجود داشته است.
4- عدم تعادل عوضین:
حادثه یا بحران رخ داده باید باعث ایجاد عدم تعادل در عوضین قرارداد شود. به عبارت دیگر، اجرای قرارداد با شرایط قبلی، به‌طور قابل توجهی به ضرر یکی از طرفین و به نفع طرف دیگر تمام شود.
5- زیان در اجرا و غیرقابل دفع بودن واقعه:
اجرای قرارداد با شرایط قبلی باید با وجود جلوگیری از تحقق موانع اجرای عقد بسیار دشوار باشد و دفع حادثه باعث ایجاد زیان قابل توجه برای یکی از طرفین شود. این زیان می‌تواند مالی، جانی یا حیثیتی باشد.

آثار و نتایج عسر و حرج در قراردادها
وقوع شرایط عسر و حرج می‌تواند آثار مختلفی بر قراردادها داشته باشد. در اینجا به بررسی این آثار می‌پردازیم:

تعدیل قرارداد: یکی از نتایج رایج عسر و حرج، تعدیل قرارداد است. درصورتی‌که یک طرف قرارداد قادر به انجام تعهدات خود به دلیل شرایط غیرمنتظره نباشد و ادامه آن موجب فشار شدید و غیرقابل تحمل شود، طرف تحت فشار می‌تواند درخواست تعدیل قرارداد را از دادگاه بخواهد تا طرفین بتوانند در شرایط جدید قرارداد را ادامه دهند. این تعدیل می‌تواند شامل کاهش مبلغ، کاهش تعهدات، زمان اضافی برای انجام تعهدات یا تغییرات دیگر باشد.
فسخ قرارداد: در برخی موارد استثنائی که تعدیل قرارداد امکان‌پذیر نیست و یا از طریق تعدیل عقد ضرر و زیان وارده جبران نشود، به جای تعدیل قرارداد، دادگاه ممکن است حکم به فسخ قرارداد دهد .

کاربردهای عملی عسر و حرج

قراردادهای تجاری: در قراردادهای تجاری، تغییرات عمده در شرایط اقتصادی، مانند افزایش شدید قیمت‌ها یا بحران‌های اقتصادی، می‌تواند باعث بروز شرایط عسر و حرج شود. در چنین شرایطی، طرفین می‌توانند از طریق تعدیل قرارداد یا در موارد استثنائی فسخ قرارداد به‌دنبال رفع فشار باشند.
قراردادهای پیمانکاری: در پروژه‌های پیمانکاری، شرایط غیرمنتظره‌ای نظیر بحران‌های طبیعی یا مشکلات تأمین منابع ممکن است موجب بروز عسر و حرج برای پیمانکار شود. در چنین مواقعی، درخواست تعدیل قرارداد یا تمدید مهلت ممکن است از سوی پیمانکار مطرح شود.

قراردادهای اجاره: یکی دیگر از زمینه‌های کاربرد عسر و حرج در قراردادهای اجاره است. به‌طور مثال، افزایش بی‌رویه قیمت‌ها یا مشکلات اقتصادی ممکن است مستأجر را در شرایط دشواری قرار دهد و او قادر به پرداخت اجاره‌ بها نباشد.

نتیجه‌گیری
فورس‌ماژور و عسر و حرج مفاهیم متمایز در حقوق قراردادها هستند که به شرایط غیرمنتظره‌ای می‌پردازند. فورس‌ماژور مربوط به رویدادهایی است که اجرای قرارداد را غیرممکن می‌کند و به‌طور بالقوه منجر به تعلیق یا فسخ می‌شود. از طرف دیگر، عسر و حرج یا هاردشیپ شامل رویدادهایی است که اجرای قرارداد را به‌طور قابل توجهی دشوار می‌کند و معمولاً منجر به مذاکره مجدد در مورد شرایط می‌شود. تشخیص بین این دو مفهوم برای تعیین حقوق و راه‌حل‌های طرفین در مواجهه با شرایط پیش‌بینی‌نشده بسیار مهم است.
این اصل به‌ویژه در دنیای پیچیده امروزی که شرایط اقتصادی و اجتماعی ممکن است تغییرات غیرقابل پیش‌بینی داشته باشد، کاربرد گسترده‌ای دارد و در حفظ عدالت و تعادل حقوق طرفین قرارداد اهمیت زیادی دارد.