بازداشت ناعادلانه نه‌ تنها آزادی فرد را سلب می‌کند، بلکه می‌تواند خسارات مادی و معنوی جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. قانون آیین دادرسی کیفری ایران در راستای حمایت از حقوق افراد، امکان جبران خسارت را برای کسانی که به ناحق بازداشت شده‌اند، پیش‌بینی کرده است. بر اساس مواد 255 تا 259 این قانون، افرادی که در جریان تحقیقات یا دادرسی بازداشت شده‌اند و در نهایت حکم برائت یا قرار منع تعقیب دریافت کرده‌اند، می‌توانند از دولت درخواست غرامت کنند.  
در این مقاله، به بررسی شرایط لازم برای مطالبه خسارت، موارد مستثنی از این امکان، فرآیند درخواست و نحوه رسیدگی به اعتراض در صورت رد درخواست پرداخته خواهد شد. آگاهی از این قوانین و رویه‌های قانونی، به افراد کمک می‌کند تا در صورت مواجهه با چنین وضعیتی، حقوق خود را به‌درستی پیگیری کنند.

کلیات:
1- مطالبه خسارت ایام بازداشت؛ حق قانونی متهمان بی‌گناه:
ماده 255 قانون آیین دادرسی کیفری بیان می‌کند: اشخاصی که در جریان تحقیقات مقدماتی و دادرسی به هر علت بازداشت می‌شوند و از سوی مراجع قضائی حکم برائت یا قرار منع تعقیب در مورد آنان صادر شود، می‌توانند خسارت ایام بازداشت را از دولت مطالبه کنند.

2- موارد مستثنی از جبران خسارت:
ماده 256 شرایطی را مشخص می‌کند که در آن‌ها، شخص بازداشت شده مستحق جبران خسارت نیست:

بازداشت به دلیل خودداری در ارائه اسناد و مدارک: اگر بازداشت شخص به دلیل خودداری در ارائه اسناد و مدارک برای اثبات بی‌گناهی خود باشد، فرد بازداشت شده مستحق جبران خسارت نیست.
فراری دادن مرتکب جرم: اگر شخص خود را به قصد فراری دادن مرتکب جرم در مظان اتهام و بازداشت قرار دهد.
موجبات بازداشت به ناحق: اگر شخص به هر دلیلی به ناحق موجبات بازداشت خود را فراهم کند.
بازداشت همزمان به علت قانونی دیگر: اگر شخص همزمان به دلیل قانونی دیگر در بازداشت باشد.

3- فرآیند درخواست جبران خسارت:
ماده 257 مقرر می‌کند که شخص بازداشت شده باید ظرف شش ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی حاکی از بی‌گناهی خود، درخواست جبران خسارت را به کمیسیون استانی متشکل از سه نفر از قضات دادگاه تجدیدنظر استان به انتخاب رئیس قوه قضائیه تقدیم کند. کمیسیون در صورت احراز شرایط مقرر در این قانون، حکم به پرداخت خسارت صادر می‌کند. در صورت رد درخواست، این شخص می‌تواند ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ، اعتراض خود را به کمیسیون موضوع ماده 258 اعلام کند.

4- رسیدگی به اعتراض:
ماده 258 بیان می‌کند که رسیدگی به اعتراض شخص بازداشت شده در کمیسیون ملی جبران خسارت متشکل از رئیس دیوان عالی کشور یا یکی از معاونان وی و دو نفر از قضات دیوان عالی کشور به انتخاب رئیس قوه قضائیه به عمل می‌آید. رأی کمیسیون قطعی است.

5- مسؤولیت جبران خسارت:
ماده 259 مقرر می‌کند که جبران خسارت بر عهده دولت است. در صورتی که بازداشت بر اثر اعلام مغرضانه جرم، شهادت کذب یا تقصیر مقامات قضائی باشد، دولت پس از جبران خسارت می‌تواند به مسؤول اصلی مراجعه کند. این ماده نشان می‌دهد که دولت نه‌تنها موظف به جبران خسارت است، بلکه می‌تواند در صورت وجود تقصیر از سوی مقامات یا افراد دیگر، به دنبال استرداد خسارت از آن‌ها باشد.

مراحل درخواست جبران خسارت
برای درخواست جبران خسارت به کمیسیون استانی، باید مراحل ذیل را طی کنید:

1. تهیه مدارک لازم:

رأی قطعی حاکی از بی‌گناهی: کپی از رأی قطعی دادگاه که حاکی از بی‌گناهی شما باشد.

 اسناد هویتی: کارت ملی و شناسنامه.
 اسناد مربوط به بازداشت: کپی از برگه بازداشت و سایر مدارک مرتبط با بازداشت.
مدرک اثبات مدت بازداشت: هرگونه مدرکی که بتواند مدت بازداشت شما را اثبات کند.

2. تدوین درخواست کتبی:
باید درخواست کتبی خود را با ذکر جزئیات بازداشت و دلایل بی‌گناهی خود تهیه کنید.
در این درخواست باید به مواد قانونی مربوطه (مانند ماده 255 قانون آیین دادرسی کیفری) اشاره شود.
همچنین باید مشخصات کامل خود و وکلای شما (در صورت وجود) درج شود.

3. تقدیم درخواست به کمیسیون استانی:
کمیسیون استانی متشکل از سه نفر از قضات دادگاه تجدیدنظر استان به انتخاب رئیس قوه قضائیه است.
درخواست خود را باید به دفتر کمیسیون مربوطه در استان محل اقامت یا محل بازداشت خود تحویل دهید.
می‌توانید از طریق وکیل نیز این کار را انجام دهید.

4. پیگیری درخواست:
پس از تحویل درخواست، باید از طریق دفتر کمیسیون پیگیری کنید تا از روند رسیدگی به درخواست خود مطلع شوید.
در صورت نیاز به تکمیل مدارک یا اطلاعات بیشتر، باید به سرعت اقدام کنید.

5. اعتراض در صورت رد درخواست:
اگر درخواست شما رد شود، می‌توانید ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ، اعتراض خود را به کمیسیون ملی جبران خسارت اعلام کنید.

نکات مهم در خصوص ارائه این درخواست:

مهلت شش ماهه: درخواست جبران خسارت باید ظرف شش ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی حاکی از بی‌گناهی شما انجام شود.
استفاده از وکیل: استفاده از وکیل می‌تواند در تدوین درخواست و پیگیری آن بسیار مفید باشد.
دقت در مدارک: اطمینان حاصل کنید که همه مدارک لازم و کامل هستند تا فرآیند به درستی پیش برود.

بررسی رویه قضایی:

1. آیا درخواست جبران خسارت می‌تواند به‌صورت آنلاین مطرح شود؟
بله، درخواست جبران خسارت به کمیسیون استانی می‌تواند به صورت آنلاین از طریق سامانه خدمات الکترونیک قضایی ارسال شود. طبق تبصره 1 ذیل ماده 10 آیین‌نامه شیوه رسیدگی و اجرای آرای کمیسیون‌های استانی و ملی جبران خسارت، درخواست باید دارای امضا یا معادل معتبر آن در سامانه الکترونیکی باشد. همچنین به موجب تبصره 2 ماده مذکور، وصول الکترونیکی درخواست به منزله تاریخ اقامه دعوی محسوب می‌شود و مراتب از طریق پیامک به اطلاع متقاضی می‌رسد.
به موجب ماده 10 آیین‌نامه مزبور، در صورت عدم امکان ارسال الکترونیکی، می‌توان این درخواست را به طریق مقتضی دیگر ارسال کرد و دفتر کمیسیون مربوطه باید آن را ثبت کند و رسیدی با قید تاریخ به متقاضی تحویل دهد.

2. آیا بعد از رد درخواست توسط کمیسیون استانی، میتوان درخواست مجدد تقدیم کرد؟

خیر، پس از رد درخواست جبران خسارت، اعتراض خود را باید به کمیسیون ملی جبران خسارت تقدیم کنید، نه کمیسیون استانی. طبق ماده 258 قانون آیین دادرسی کیفری، رسیدگی به اعتراض به آرای کمیسیون استانی، در کمیسیون ملی جبران خسارت انجام می‌شود. اعتراض باید ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ رأی کمیسیون استانی انجام شود.
شخص معترض می‌تواند درخواست اعتراض خود را به دفتر همان کمیسیونی که رأی را صادر کرده یا دفتر کمیسیون ملی جبران خسارات تقدیم کند.

چه‌ عواملی در تعیین مبلغ جبران خسارت می‌تواند مؤثر باشد؟
عوامل مختلفی در تعیین مبلغ جبران خسارت ایام بازداشت تأثیر می‌گذارد. اگرچه مواد 255 الی 260 قانون آیین دادرسی کیفری ایران معیار یا مبلغی مشخص برای خسارت هر روز بازداشت تعیین نکرده است، اما هر روز بازداشت در ایران، بر اساس قوانین و مصوبات مختلف، می‌تواند معادل مبالغ متفاوتی باشد؛ تا سال 1401، این مبلغ به 250 هزار تومان افزایش یافت. این رقم قبلاً 100 هزار تومان بود و هر سه سال یک بار با توجه به نرخ تورم قابل تغییر است. همچنین، خسارت ناشی از بازداشت می‌تواند شامل ضرر و زیان‌های مادی و معنوی باشد. مانند خسارات ناشی از عدم حضور در محل کار یا از دست رفتن آبرو و اعتبار. در برخی کشورها، مبلغ خسارت بر اساس شرایط و مدت بازداشت متفاوت است. مانند فرانسه که خسارت هر روز بازداشت موقت از ده یورو تا 494 یورو در نوسان بوده است.
به‌طور کلی، عوامل تأثیرگذار بر تعیین مبلغ خسارت می‌توانند شامل موارد ذیل باشند:
1. مدت بازداشت: مدت زمان بازداشت یکی از مهم‌ترین عوامل در تعیین مبلغ خسارت است. هرچه مدت بازداشت طولانی‌تر باشد، مبلغ خسارت بیشتر خواهد بود.
2. ضرر و زیان مادی و معنوی: خسارات ناشی از عدم حضور در محل کار، از دست رفتن فرصت‌های شغلی و خسارات معنوی مانند از دست رفتن آبرو و اعتبار نیز در تعیین مبلغ خسارت تأثیرگذار هستند.
3. شرایط بازداشت: شرایطی مانند نوع جرم، وضعیت فرد و شرایط خاص بازداشت نیز می‌توانند در تعیین مبلغ خسارت مؤثر باشند.
4. قوانین و مقررات کشور: قوانین و مقررات هر کشور در مورد جبران خسارت ایام بازداشت متفاوت است و این تفاوت‌ها در تعیین مبلغ خسارت تأثیرگذار هستند.

نتیجه‌گیری
حق جبران خسارت برای افرادی که به ناحق بازداشت شده‌اند، یکی از ابزارهای مهم حمایت از حقوق شهروندی در نظام حقوقی ایران است. قانون آیین دادرسی کیفری، با تعیین شرایط و فرآیندهای مشخص، به این افراد امکان می‌دهد تا از دولت درخواست غرامت کنند. با این حال، موفقیت در این مسیر مستلزم آگاهی از مقررات، ارائه مدارک کافی و پیگیری دقیق مراحل قانونی است.  
از سوی دیگر، تعیین موارد مستثنی از جبران خسارت نشان‌دهنده حساسیت قانون‌گذار در جلوگیری از سوء استفاده‌های احتمالی است. در نهایت، آگاهی از این حقوق و استفاده صحیح از سازوکارهای قانونی می‌تواند به برقراری عدالت کمک کند و از تضییع حقوق افرادی که به ناحق متحمل بازداشت شده‌اند، جلوگیری نماید.