در نظام حقوقی ایران، یکی از قراردادهای مهم و کاربردی که به‌ویژه در روابط خانوادگی و مالی بین اشخاص مورد استفاده قرار می‌گیرد، عقد صلح عمری است. صلح عمری از جمله قراردادهایی است که با هدف انتقال مالکیت اموال همراه با حفظ حق انتفاع برای مصالح (واگذارکننده) تا زمان حیات وی تنظیم می‌شود. این قرارداد نه‌تنها امکان انتقال مالکیت را فراهم می‌کند، بلکه به فرد این اختیار را می‌دهد که تا زمان زنده بودن خود از منافع مال مورد صلح بهره‌مند شود. این ابزار حقوقی به‌خصوص در میان والدینی که می‌خواهند اموال خود را در زمان حیات به فرزندان واگذار کنند، اما همچنان از منافع آن استفاده نمایند رواج دارد. در این مقاله به تعریف صلح عمری، شرایط صحت آن، آثار حقوقی، تفاوت آن با هبه و وصیت و مزایا و معایب آن می‌پردازیم.

تعریف صلح عمری

صلح عمری قراردادی است که به موجب آن، فرد (مُصالح) مالکیت عین مالی را به شخص دیگری (مُتَصالح) منتقل می‌کند، اما حق انتفاع از آن مال را تا زمان حیات خود برای خود باقی می‌گذارد. به عبارت دیگر، مُتصالح مالک مال می‌شود، اما مُصالح تا زمان فوت خود حق استفاده و بهره‌برداری از مال را دارد.

مثال: پدری ملکی را به فرزندش صلح می‌کند با این شرط که بتواند تا پایان عمر خود از آن ملک استفاده نماید. فرزند از زمان عقد، مالک ملک می‌شود و پدر نیز تا زمان فوت، حق استفاده از آن را دارد.

مبانی حقوقی صلح عمری

براساس مادۀ 752 قانون مدنی، صلح ممکن است در مقام رفع تنازع موجود یا جلوگیری از تنازع احتمالی واقع شود. صلح عمری صلحی است که به‌عنوان یک قرارداد مستقل برای انتقال مال با شرط انتفاع برای مصالح منعقد می‌گردد. همچنین مادۀ 47 قانون ثبت اسناد و املاک، انتقال مال غیرمنقول از طریق صلح را به رسمیت شناخته و ثبت رسمی آن را اجباری می‌داند.

شرایط صحت صلح عمری

برای اینکه عقد صلح عمری معتبر و قابل اجرا باشد، باید شرایط زیر رعایت شود:

1) اهلیت طرفین: مصالح و متصالح باید عاقل، بالغ و رشید باشند.

2) قصد و رضا: صلح باید با ارادۀ واقعی و رضایت طرفین و بدون اکراه یا اجبار انجام شود.

3) مال موضوع صلح: مال مورد صلح باید معلوم، معین و قابل انتقال باشد. هم اموال منقول و هم غیرمنقول می‌توانند موضوع صلح عمری قرار گیرند.

4) شرط حق انتفاع مصالح تا زمان حیات: این شرط باید به‌صورت صریح ذکر شود که مصالح تا زمان حیات حق استفاده از منافع مال را دارد.

5) تنظیم رسمی قرارداد (در اموال غیرمنقول): صلح در مورد اموال غیرمنقول حتماً باید به‌صورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی ثبت شود تا قابلیت استناد در برابر اشخاص ثالث را داشته باشد.

آثار حقوقی صلح عمری

انتقال مالکیت به متصالح: مالکیت مال از تاریخ انعقاد عقد به متصالح منتقل می‌شود، مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد.

بقای حق انتفاع برای مصالح: مصالح تا پایان عمر خود حق استفاده از منافع مال را دارد؛ مثلاً سکونت در ملک یا دریافت اجاره از آن.

عدم امکان رجوع: صلح عمری برخلاف هبه، اصولاً قابل رجوع نیست، مگر اینکه شرط رجوع در قرارداد پیش‌بینی شده‌ باشد.

انتقال پس از فوت مصالح: پس از فوت مصالح، حق انتفاع پایان می‌یابد و متصالح به‌طور کامل مالک عین و منافع می‌شود.

عدم تعلق به ارث: مالی که از طریق صلح عمری به دیگری واگذار شده، جزء ماترک متوفی محسوب نمی‌شود و قابل تقسیم بین وراث نیست.

مزایای صلح عمری

1) حفظ استقلال مالی مصالح در زمان حیات: فرد می‌تواند ضمن انتقال رسمی مالکیت، همچنان از مال استفاده کند.

2) پیشگیری از اختلافات وراث بعد از فوت: از آنجا که ملک به‌طور رسمی منتقل شده، در زمان فوت، جزء ماترک محسوب نمی‌شود و وراث نمی‌توانند نسبت به آن ادعایی کنند.

3) اطمینان خاطر مصالح در مورد استفادۀ مادام‌العمر: مصالح با استفاده از این قرارداد، نگران محروم شدن از منافع مال در زمان حیات نیست.

معایب و نکات قابل توجه

عدم امکان بازگشت مال (مگر با شرط خاص): اگر مصالح منصرف شود، نمی‌تواند مال را پس بگیرد، مگر در صورتی‌که حق فسخ یا رجوع در قرارداد درج شده باشد.

لزوم تنظیم رسمی: برای اموال غیرمنقول، در صورت عدم ثبت رسمی، سند صلح نسبت به اشخاص ثالث قابل استناد نخواهد بود.

امکان سوءِاستفاده توسط متصالح در صورت عدم پیش‌بینی شرایط خاص: اگر مصالح شروط حمایتی مانند عدم فروش یا حق فسخ را پیش‌بینی نکرده‌باشد، ممکن است در آینده دچار مشکل شود.

تفاوت صلح عمری با هبه و وصیت

با هبه: در هبه، مالکیت بدون عوض منتقل می‌شود، اما غالباً حق انتفاع برای واهب در نظر گرفته نمی‌شود. همچنین، هبه قابل رجوع است (در شرایط خاص)، ولی صلح عمری اصولاً لازم است (غیر قابل رجوع).

با وصیت: در وصیت، انتقال مال برای پس از فوت صورت می‌گیرد و تا زمان فوت مالک، اثری ندارد، اما در صلح عمری، مالکیت در زمان حیات منتقل می‌شود و حق انتفاع باقی می‌ماند.

نتیجه‌گیری

در پایان می‌توان گفت عقد صلح عمری با توجه به ویژگی‌های منحصر به‌فرد خود، به‌ویژه در زمینۀ حفظ منافع مصالح در زمان حیات و انتقال قطعی مالکیت، جایگاهی مهم در تنظیم روابط مالی اشخاص به‌ویژه میان اعضای خانواده پیدا کرده ‌است. این قرارداد از یک سو به اشخاص اجازه می‌دهد که در دوران زندگی نسبت به اموال خود تصمیم‌گیری کنند و از سوی دیگر، از بروز بسیاری از اختلافات بعد از فوت جلوگیری می‌کند. با این‌حال، دقت در تنظیم مفاد قرارداد، پیش‌بینی شروط حمایتی و انجام تشریفات قانونی، از جمله ثبت رسمی، نقش اساسی در جلوگیری از مشکلات و سوءاستفاده‌های احتمالی دارد. بهره‌گیری صحیح از صلح عمری مستلزم آگاهی حقوقی است تا اهداف مالی و شخصی مصالح، ضمن حفظ حقوق متصالح، به‌طور مؤثری محقق شود.