صلح عمری یکی از عقود رایج در نظام حقوقی ایران است که به موجب آن، شخصی (مُصالِح) مال یا منفعتی را به دیگری (مُتَصالِح) منتقل می‌کند، با این شرط که حق انتفاع یا ملکیت تا زمان حیات مصالح یا متصالح (یا مدت معینی) برای یکی از طرفین باقی بماند. یکی از مسائل مهمی که در عمل در خصوص این نوع صلح مطرح می‌شود، امکان فسخ آن پس از فوت متصالح است.
براساس بررسی انجام شده، در صورتی‌که شرط فسخ به نفع مصالح در سند صلح عمری درج شده باشد، فوت متصالح باعث از بین رفتن این حق نمی‌شود. بنابراین، مصالح می‌تواند علی‌رغم فوت متصالح، از حق فسخ یک‌طرفه خود استفاده کرده و سند صلح عمری را فسخ نماید. این مقاله به بررسی دقیق‌تر موضوع خواهد می‌‌پردازد.

تحلیل حقوقی موضوع
برای درک بهتر این موضوع، لازم است به چند نکتۀ حقوقی توجه شود: 
اصول حاکم بر عقود و شروط: در قانون مدنی ایران، اصل بر لازم بودن عقود است، مگر در مواردی که قانون اجازۀ فسخ داده باشد یا در عقد، حق فسخ (خیار) برای یکی از طرفین یا هر دو شرط شده باشد. شروط ضمن عقد نیز در صورتی‌که مخالف مقتضای عقد نباشند و شرایط قانونی را داشته باشند، معتبر و لازم‌الاجرا هستند.
ماهیت حق فسخ: حق فسخ یک حق مالی است که می‌تواند به صورت مستقل در عقد شرط شود. این حق به معنای توانایی یک‌جانبه برهم زدن عقد است و اعمال آن نیازی به رضایت طرف مقابل ندارد، مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد.
فوت متصالح و بقای شروط: در موارد بسیاری، فوت یکی از طرفین عقد باعث انحلال عقد یا از بین رفتن برخی شروط می‌شود (مانند عقد وکالت). اما در خصوص حق فسخی که به نفع مصالح در عقد صلح عمری شرط شده، فوت متصالح لزوماً به معنای زوال این حق نیست.

دلایل بقای حق فسخ با فوت متصالح
دلایل اصلی بقای حق فسخ به نفع مصالح، حتی پس از فوت متصالح، به شرح زیر است:
استقلال شرط فسخ: در صورتی‌که شرط فسخ به صورت مستقل و برای تضمین منافع مصالح در نظر گرفته شده باشد، فوت متصالح تأثیری بر ماهیت این شرط و ضرورت اجرای آن ندارد. به عبارت دیگر، این حق به شخص مصالح تعلق دارد و بقای آن وابسته به حیات متصالح نیست.
عدم اضرار به وراث: اعمال حق فسخ توسط مصالح، در واقع به معنای بازگشت وضعیت به پیش از عقد صلح است. این امر به وراث متصالح ضرر نخواهد زد، چرا که آن‌ها به طور کلی قائم مقام قانونی متصالح هستند و حقوق و تعهدات مورث خود را می‌پذیرند. اگر متصالح در زمان حیات خود متعهد به رعایت این شرط بوده، وراث نیز ملزم به تبعیت از آن هستند.

تفسیر به نفع مشروط له: در موارد شک در بقا یا زوال یک شرط، اصولاً باید به نفع کسی که شرط به نفع او شده است، تفسیر شود. در اینجا، شرط فسخ به نفع مصالح است و بنابراین، بقای این حق باید مورد تأیید قرار گیرد.

مراحل و تشریفات فسخ
اگرچه حق فسخ یک حق یک‌جانبه است، اما اعمال آن نیازمند رعایت تشریفاتی است تا از لحاظ قانونی معتبر و قابل اثبات باشد:
اعلام اراده فسخ: مصالح باید ارادۀ خود را مبنی بر فسخ به نحو مشخص و قابل اثبات به اطلاع وراث متصالح برساند. این اعلام می‌تواند از طریق اظهارنامۀ رسمی، ارسال نامۀ رسمی با رسید تحویل، یا هر روش دیگری که قابل اثبات باشد، صورت گیرد.
ثبت فسخ در اسناد رسمی (در صورت لزوم): اگر صلح عمری در دفاتر اسناد رسمی ثبت شده باشد و موضوع آن ملک باشد، برای ثبت فسخ و بازگشت سند مالکیت به نام مصالح، لازم است اقدامات اداری و ثبتی مربوطه انجام شود. این امر معمولاً مستلزم ارائۀ مدارک مربوط به اعمال حق فسخ و انجام مراحل قانونی در ادارۀ ثبت اسناد و املاک است.
حل‌وفصل اختلافات (در صورت بروز): در صورتی‌که وراث متصالح از پذیرش فسخ خودداری کنند، مصالح می‌تواند از طریق مراجع قضایی اقدام به اعلام فسخ و تنفیذ آن نماید. در این‌صورت، دادگاه با بررسی مستندات و شرایط، رأی به تأیید فسخ خواهد داد.

نتیجه‌گیری
با عنایت به مبانی حقوقی، به‌ویژه مواد ناظر بر شروط ضمن عقد و ماهیت حق فسخ، می‌توان به‌صراحت بیان کرد که فوت متصالح در عقد صلح عمری، مانع از اعمال حق فسخ یک‌طرفه مصالح نخواهد بود. شرط فسخ، یک حق مستقل برای مصالح است که با فوت متصالح زایل نمی‌شود و وراث او نیز ملزم به رعایت آن هستند. این امر اهمیت مشاوره با متخصصین حقوقی در زمان تنظیم سند صلح عمری را برجسته‌تر می‌کند تا شروط به‌درستی و با در نظر گرفتن تمامی احتمالات آتی درج شوند.