واژۀ «تأمین» در لغت به معنای آماده‌سازی، ایجاد امنیت، حفظ و صیانت است. در مفهوم حقوقی، «تأمین دلیل» به فرآیند محافظت از دلایل و مدارکی اطلاق می‌شود که امکان زوال، تغییر یا دسترسی دشوار به آن‌ها در آینده وجود دارد. بنابراین، تأمین دلیل به معنای پیشگیری از تضییع یا از میان رفتن دلایل از طریق ثبت و ضبط رسمی آن‌هاست. در بسیاری از دعاوی، دلایل ممکن است به مرور زمان یا در اثر اقدامات اشخاص از بین برود یا مخدوش شود. در چنین مواردی، نهاد تأمین دلیل به کمک طرف دعوا می‌آید تا از طریق مراجعه به مرجع قضایی و انجام اقداماتی مانند معاینۀ محل، تحقیقات محلی، جلب نظر کارشناس و استماع شهادت شهود، این دلایل را به‌صورت رسمی ثبت و حفظ نماید. این مقاله با استناد به مواد 149 تا 155 قانون آیین دادرسی مدنی، نهاد تأمین دلیل را از حیث ماهیت، شرایط، مرجع صالح، نحوۀ درخواست و آثار آن بررسی می‌کند.

1- مفهوم تأمین دلیل
مستند به مادۀ 149 قانون آیین دادرسی مدنی، در مواردی که اشخاص ذی نفع احتمال دهند که در آینده استفاده از دلایل و مدارک دعوای آنان از قبیل تحقیق محلی، کسب اطلاع از مطلعین و استعلام نظر کارشناسان و ... متعذر یا متعسر خواهد شد، می‌توانند از دادگاه درخواست تأمین آن‌ها را بنمایند.

2- شرایط تأمین دلیل
شرایط درخواست تأمین دلیل عبارتند از:
احتمال از بین رفتن یا دشوار شدن استفاده از دلیل: صرف احتمال کافی است؛ نیاز به اثبات قطعی نیست.
وجود دلیل: نمی‌توان برای تحصیل دلیل نامعلوم تأمین دلیل خواست. باید دلیل مشخصی وجود داشته باشد.
عدم ضرورت طرح دعوا: برخلاف سایر نهادها، برای تأمین دلیل نیازی به اقامه دعوا وجود ندارد.

3- نکاتی پیرامون تامین دلیل

- درخواست تأمین دلیل می‌تواند به‌صورت کتبی یا شفاهی باشد ولی در عمل به‌صورت کتبی و در قالب درخواست ارائه می‌شود.
- هرچند معمولاً درخواست تأمین دلیل پیش از طرح دعوا به دادگاه ارائه می‌شود، اما امکان ارائۀ آن در جریان رسیدگی نیز وجود دارد.
- دادگاه می‌تواند طرف مقابل را جهت اجرای تأمین دلیل احضار نماید، ولی عدم حضور وی مانع از انجام فرآیند تأمین دلیل نخواهد بود. همچنین، در اموری که فوریت داشته باشد دادگاه بدون احضار طرف، اقدام به تامین دلیل می‌نماید. اگر تعیین هویت یا مشخصات طرف مقابل در زمان درخواست امکان‌پذیر نباشد، این امر مانعی برای انجام تأمین دلیل محسوب نمی‌شود در واقع تأمین دلیل بدون تعیین طرف پذیرفته شده و به جریان گذاشته خواهد شد.
- نباید این‌گونه پنداشت که فقط خواهان دعوای فعلی یا احتمالی حق درخواست تأمین دلیل را دارد، بلکه هر شخصی که علیه او دعوا مطرح شده یا احتمال می‌دهد در آینده دعوایی علیه‌اش اقامه شود نیز می‌تواند نسبت به درخواست تأمین دلیل اقدام کند.

4- مرجع صالح برای درخواست
درخواست تأمین دلیل باید به دادگاه صلح محلی که دلایل و امارات در حوزۀ آن واقع است ارائه شود.

5- نحوۀ درخواست تأمین دلیل
درخواست تأمین دلیل می تواند کتبی یا شفاهی باشد که در عمل به صورت کتبی و در قالب دادخواست ارائه می‌شود و شامل موارد زیر می‌باشد:
• مشخصات درخواست‌کننده و طرف او؛
• موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین دلیل می‌شود؛
• اوضاع و احوالی که موجب درخواست تأمین دلیل شده‌است.دادگاه در صورت احراز شرایط، بدون نیاز به جلسۀ رسیدگی یا استماع دفاع طرف مقابل، قرار تأمین دلیل صادر می‌کند.

6- نحوۀ اجرای تأمین دلیل
معمولاً دادگاه‌ها مسئولیت اجرای قرار تأمین دلیل را به مدیران دفاتر خود واگذار می‌کنند، مگر در مواردی که تأمین دلیل، تنها دلیل موجود در دعوی باشد؛ در این شرایط، قاضی شخصاً اجرای قرار را بر عهده می‌گیرد یا آن را به فردی که مورد اعتماد اوست محول می‌نماید. در موارد تخصصی مانند ارزیابی مالی، دادگاه ممکن است موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع دهد.
نتیجۀ اجرای قرار تأمین دلیل در قالب «گزارش یا صورت‌جلسۀ رسمی» ثبت می‌شود و این گزارش در آینده می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل در دعوا مورد استفاده قرار گیرد.

7- آثار تأمین دلیل
می‌تواند سند رسمی محسوب ‌شود: گزارش حاصل از تأمین دلیل می تواند اعتبار سند رسمی را داشته باشد و در صورت عدم اعتراض مؤثر، حجت قانونی خواهد بود.
قابل استناد در دادگاه است: در صورت اقامۀ دعوا، طرفین می‌توانند به گزارش تأمین دلیل استناد کنند.
اثر اجرایی ندارد: تأمین دلیل صرفاً برای حفظ دلیل است و به خودی خود هیچ اثر اجرایی یا حکمی در ماهیت دعوا ندارد.

نتیجه‌گیری
تأمین دلیل یکی از نهادهای کارآمد و پیشگیرانه در آیین دادرسی مدنی است که نقش مهمی در حفظ حقوق اشخاص و جلوگیری از تضییع حقوق آن‌ها ایفا می‌کند. با توجه به ویژگی‌هایی مانند عدم لزوم اقامه دعوا، سرعت رسیدگی و اعتبار اسناد حاصل از آن، این نهاد باید بیش از پیش مورد توجه و استفادۀ اصحاب دعوا، وکلا و حتی قضات قرار گیرد.