در نظام حقوقی ایران، عسر و حرج یکی از مبانی طلاق به درخواست زوجه است که در مادۀ 1130 قانون مدنی ذکر شده است. یکی از موضوعات مهم در دعاوی خانوادگی، اثبات وجود شرایط عسر و حرج برای زن جهت دریافت حکم طلاق است. عسر و حرج به معنای سختی شدید و مشقتی است که ادامۀ زندگی مشترک را برای زوجه غیرقابل تحمل می‌سازد. یکی از مصادیق مطرح‌شده برای عسر و حرج، مفارقت جسمانی زوجین است، که در آن زن و شوهر برای مدت طولانی از یکدیگر جدا از حیث مکانی زندگی می‌کنند. اما آیا صرف این جدایی می‌تواند دلیل کافی برای احراز عسر و حرج زوجه باشد؟ پاسخ به این پرسش، مستلزم بررسی دقیق منشأ مفارقت و میزان تأثیر آن بر کیفیت زندگی زناشویی است با این وصف صرفِ دوری فیزیکی میان زن و شوهر نمی‌تواند به‌تنهایی دلیل بر احراز عسر و حرج زوجه تلقی شود. بررسی عنصر تقصیر یا ارادۀ زوج در ایجاد این مفارقت، شرط اساسی در احراز عسر و حرج ناشی از آن است. این مقاله در پی آن است تا با تکیه بر مبانی حقوقی، معیارهای احراز عسر و حرج در فرض مفارقت جسمانی را تحلیل و بررسی کند.

مفهوم مفارقت جسمانی و جایگاه آن در حقوق خانواده
مفارقت جسمانی، به معنای دوری فیزیکی زوجین از یکدیگر، ممکن است در اثر عوامل مختلفی مانند مهاجرت کاری، اختلافات خانوادگی، حبس زوج یا حتی تصمیم مشترک آنان رخ دهد. در مواردی نیز ممکن است یکی از زوجین بدون رضایت طرف مقابل، محل زندگی را ترک کند. در چنین شرایطی، تشخیص این‌که آیا این مفارقت موجب ایجاد عسر و حرج برای زوجه شده است یا خیر، بر عهدۀ دادگاه است.

شرط اساسی: انتساب مفارقت به زوج
نکته کلیدی در احراز عسر و حرج ناشی از مفارقت آن است که منشأ این جدایی باید زوج باشد. به عبارت دیگر، صرف وجود مفارقت فیزیکی، زمانی می‌تواند مصداق عسر و حرج تلقی شود که زوجه نقشی در آن نداشته باشد و زوج با ترک انفاق، بی‌توجهی به وظایف زناشویی یا عدم تمایل به زندگی مشترک موجب دوری شده باشد.
در وضعیتی که منشأ مفارقت مشخص نبوده یا نتیجۀ تصمیم یا شرایط خارج از ارادۀ زوجین (مانند مهاجرت شغلی مشترک یا مشکلات اقتصادی خانوادگی) باشد، نمی‌توان صرفاً به استناد مفارقت، حکم به تحقق عسر و حرج داد.
رویۀ قضایی
رویه قضایی نیز بر این امر تأکید دارد که مفارقت جسمانی باید با تقصیر یا ترک وظیفه از سوی زوج همراه باشد تا بتوان آن را مستند به عسر و حرج زوجه دانست. در مواردی که زوج به علت شرایط خاص شغلی یا بیماری مجبور به ترک موقت خانه بوده ولی زوجه نیز در ایجاد فاصله نقش داشته یا آن را پذیرفته، عسر و حرج احراز نشده است. بنابراین، دادگاه‌ها به بررسی دقیق منشأ مفارقت، مدت زمان آن، و آثار آن بر روح و روان زوجه توجه می‌کنند.

نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه گفته شد، مفارقت جسمانی زوجین به‌خودی‌خود دلیلی بر تحقق عسر و حرج زوجه نیست. احراز این امر نیازمند آن است که مفارقت مستند به رفتار یا تصمیم زوج باشد و موجب مشقت شدید برای زوجه شده باشد. در غیراین‌صورت، دعوای طلاق مبتنی بر عسر و حرج نمی‌تواند مورد پذیرش قرار گیرد. بنابراین، در دعاویی از این دست، باید با دقت و تحلیل جزئیات پرونده، به بررسی علت مفارقت پرداخت تا از صدور آرای ناعادلانه جلوگیری شود. از آن‌جا که تشخیص شرایط عسر و حرج و نحوۀ اثبات آن در دادگاه، نیازمند آشنایی دقیق با مبانی حقوقی و رویۀ قضایی است، مشورت با وکیل متخصص خانواده پیش از طرح دعوا، اقدامی ضروری و مؤثر خواهد بود.