مروری بر انواع جرائم در حوزۀ رمزارزها
ظهور فناوری بلاکچین و ارزهای دیجیتال (Cryptocurrency) علاوه بر ایجاد فرصتهای نوین در عرصۀ اقتصاد جهانی، چالشها و مخاطرات جدیدی را نیز بههمراه داشته است. این حوزۀ نوظهور، بستر شکلگیری جرائم جدیدی شده که با سوءاستفاده از پیچیدگیهای فنی و ناآگاهی کاربران، سرمایههای افراد را هدف قرار میدهند. بسیاری از کاربران، با رؤیای کسب سودهای کلان و یکشبه پولدار شدن بدون آگاهی کافی وارد پروژههای رمزارزی میشوند و نهتنها دارایی خود را از دست میدهند، بلکه گاهی ناخواسته در جایگاه متهم نیز قرار میگیرند. هدف این مقاله، ارائۀ یک نمای کلی از انواع جرائم در حوزۀ رمزارز، طبقهبندی آنها و تشریح مصادیق رایج با زبانی ساده و قابل فهم برای عموم است تا به افزایش آگاهی و فرهنگسازی در این زمینه کمک کند.
کالبدشکافی جرائم در دنیای رمزارز
جرائم مرتبط با رمزارزها را میتوان به شیوههای مختلفی طبقهبندی کرد. یک تقسیمبندی کلی، این جرائم را به دو دستۀ اصلی تفکیک میکند:
1) جرائم عام و سنتی: جرائمی که در آنها از رمزارز بهعنوان ابزار یا وسیلۀ ارتکاب جرم استفاده میشود. برای مثال، پرداخت هزینۀ معاملات غیرقانونی از طریق ارز دیجیتال.
2) جرائم خاص و نوظهور: جرائمی که در آنها خود رمزارزها، کیف پولهای دیجیتال (Wallets) یا پلتفرمهای مرتبط، موضوع اصلی جرم هستند.
در ادامه به بررسی مهمترین و شایعترین جرائم در این حوزه میپردازیم.
جرائم رایج مبتنی بر قوانین جرائم رایانهای
در نظام حقوقی ایران، برخی از جرائم حوزۀ رمزارز با استناد به قانون جرائم رایانهای قابل پیگیری هستند. سه مورد از پرتکرارترین این جرائم عبارتاند از:
• دسترسی غیرمجاز: این جرم که در مادۀ 729 قانون مجازات اسلامی (بخش جرائم رایانهای) به آن اشاره شده، زمانی رخ میدهد که یک فرد (بزهکار) از طریق روشهایی مانند مهندسی اجتماعی یا هک به اطلاعات خصوصی شما مانند کلید خصوصی (Private Key) کیف پول دیجیتال یا رمز عبور حساب کاربریتان دسترسی پیدا کرده و وارد حساب شما شود. صرف ورود غیرمجاز، حتی بدون برداشت هیچگونه دارایی، این جرم را محقق میسازد.
• ممانعت از دسترسی: براساس مادۀ 738 قانون مجازات اسلامی، این جرم زمانی اتفاق میافتد که فرد یا نهادی، دسترسی مشروع کاربر به دادهها یا سامانههای خود را مختل کند. یک مثال رایج در این زمینه، صرافیهای رمزارزی نامعتبر هستند. این صرافیها ممکن است با ایجاد یک اختلال عمدی (باگ) در پلتفرم خود، مانع دسترسی کاربران به سرمایههایشان شوند. در این مدت، کاربر نمیتواند دارایی خود را برداشت کرده یا معامله کند، در حالیکه ممکن است گردانندگان صرافی در پشت پرده از این سرمایهها سوءاستفاده کنند.
• کلاهبرداری رایانهای: این جرم که در مادۀ 741 قانون مجازات اسلامی تعریف شده، زمانی رخ میدهد که فردی با وارد کردن، تغییر یا متوقف کردن دادهها در یک سامانۀ رایانهای، وجه یا منفعتی را برای خود یا دیگری بهصورت غیرقانونی کسب کند. در ادامۀ مثال قبلی، اگر صرافی پس از ایجاد اختلال و ممانعت از دسترسی، رمزارزی را به نفع خود برداشت کند یا از سرمایۀ کاربران سودی نامشروع ببرد، مرتکب جرم کلاهبرداری رایانهای شده است.
جرائم کلان و سازمانیافته
علاوه بر موارد فوق، جرائم پیچیدهتر و مهمتری نیز در این فضا وجود دارد که سه نمونۀ بارز آن عبارتند از:
• پولشویی: (Money Laundering) یکی از ویژگیهای اصلی رمزارزها، یعنی ناشناس بودن هویت طرفین معامله، آن را به ابزاری ایدهآل برای پولشویی و فرار مالیاتی تبدیل کرده است. شرکتها یا سرمایهگذاران بزرگ برای دور زدن قوانین سختگیرانۀ مالیاتی (مانند قوانین فدرال آمریکا یا اتحادیۀ اروپا)، معاملات خود را از طریق رمزارز انجام میدهند تا از پرداخت مالیاتهای سنگین فرار کنند. در این فرآیند، هویت واقعی انتقالدهنده و گیرنده پول پنهان میماند.
• انواع کلاهبرداری: (Fraud Schemes) این دسته شامل طیف وسیعی از طرحهای فریبکارانه است که پرتکرارترین آنها عبارتند از:
1) فیشینگ: (Phishing) کلاهبردار یک وبسایت یا درگاه پرداخت جعلی کاملاً مشابه نمونه واقعی ایجاد کرده و قربانی را به آن هدایت میکند تا اطلاعات خصوصی (مانند کلید خصوصی) یا سرمایۀ او را به سرقت ببرد.
2) پامپ و دامپ: (Pump and Dump) گروهی از افراد با انتشار اخبار دروغین و ایجاد هیجان ساختگی، قیمت یک رمزارز بیارزش را به شدت بالا میبرند (Pump) پس از هجوم خریداران و افزایش قیمت، آنها دارایی خود را بهطور ناگهانی میفروشند که منجر به سقوط شدید قیمت (Dump) و زیان هنگفت سایر سرمایهگذاران میشود.
3) طرحهای هرمی و پانزی (Pyramid and Ponzi Schemes) در این طرحها که متأسفانه بسیار شایع هستند، به سرمایهگذاران وعدۀ سودهای تضمینی و نامتعارف داده میشود.سود سرمایهگذاران قدیمی از طریق پول سرمایهگذاران جدید پرداخت میشود و این چرخه تا زمان فروپاشی ادامه مییابد و در نهایت منجر به از دست رفتن سرمایۀ اکثریت افراد میشود.
• اخلال در نظام اقتصادی کشور: استفادۀ گسترده و سازمانیافته از رمزارزها برای مقاصدی مانند خروج غیرقانونی سرمایه از کشور یا به چالش کشیدن نظام پولی و مالی، میتواند تحت عنوان جرم "اخلال در نظام اقتصادی" طبقهبندی شود. این جرم، بهویژه اگر با هدف مقابله با نظام یا تهدید امنیت ملی صورت گیرد، مجازاتهای بسیار سنگینی در پی خواهد داشت.
نتیجهگیری
دنیای رمزارزها علیرغم جذابیتهای فراوان، فضایی پرمخاطره و مستعد وقوع جرائم متنوع است. همانطور که مشاهده شد، این جرائم از دسترسیهای غیرمجاز ساده تا طرحهای پیچیده کلاهبرداری، پولشویی و حتی تهدید امنیت اقتصادی یک کشور را در بر میگیرند. متأسفانه ناآگاهی و طمع، دو عامل اصلی هستند که کاربران را در دام مجرمان میاندازند و پیامدهای حقوقی و مالی جبرانناپذیری برای آنها به همراه دارند، چرا که براساس قاعدۀ حقوقی، "جهل به قانون رافع مسئولیت کیفری نیست."
بنابراین، ضروری است که افراد پیش از هرگونه فعالیت یا سرمایهگذاری در این حوزه، آگاهی خود را افزایش داده و علاوه بر مشورت با کارشناسان حقوقی، از راهنمایی افراد فنیِ مورد اعتماد نیز بهرهمند شوند تا با هوشیاری کامل در این مسیر گام بردارند و از سرمایۀ خود در برابر تهدیدات روزافزون محافظت کنند.