در معاملات، به ویژه معاملات ملکی، دو اصطلاح حقوقی به نام‌های «خیار تأخیر تأدیه ثمن» و «حق حبس» از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این دو حق، در شرایط خاص به طرفین قرارداد اجازه می‌دهند تا در اجرای تعهدات خود تجدیدنظر کنند. اما آیا امکان دارد که این دو حق به صورت هم‌زمان اعمال شوند؟ پاسخ به این سوال، مستلزم بررسی دقیق ماهیت و شرایط اعمال هر یک از این حقوق است.

خیار تأخیر تأدیه ثمن چیست؟

خیار تأخیر تأدیه ثمن، حقی است که به فروشنده کالا یا ملک داده می‌شود تا در صورتی که خریدار، ثمن معامله را در موعد مقرر پرداخت نکند، بتواند قرارداد را فسخ نماید. این حق، نوعی ضمانت اجرایی برای فروشنده است تا در برابر تأخیر خریدار در پرداخت وجه، از زیان احتمالی جلوگیری کند.

حق حبس چیست؟

حق حبس، حقی است که به یکی از طرفین قرارداد داده می‌شود تا در صورتی که طرف مقابل، تعهد خود را انجام ندهد، از انجام تعهد خودش نیز خودداری کند. به عنوان مثال، در یک معامله ملکی، اگر خریدار، ثمن معامله را پرداخت نکند، فروشنده می‌تواند تا زمانی که ثمن را دریافت نکرده است، از تحویل ملک خودداری کند.

تضاد بین خیار تأخیر تأدیه ثمن و حق حبس

به نظر می‌رسد که خیار تأخیر تأدیه ثمن و حق حبس، دو حق متضاد باشند. زیرا:

•  خیار تأخیر تأدیه ثمن به فروشنده این امکان را می‌دهد تا قرارداد را فسخ کند، یعنی به طور کامل از قرارداد خارج شود.
•  حق حبس به فروشنده این امکان را می‌دهد تا قرارداد را معلق کند، یعنی تا زمانی که تعهد طرف مقابل انجام نشود، از انجام تعهد خود خودداری کند.

بنابراین، اگر فروشنده بخواهد از حق حبس خود استفاده کند، به این معنی است که او تمایل دارد قرارداد را حفظ کند و تنها خواستار انجام تعهد خریدار است. از سوی دیگر، اگر فروشنده بخواهد از خیار تأخیر تأدیه ثمن استفاده کند، به این معنی است که او قصد فسخ قرارداد را دارد و دیگر تمایلی به حفظ قرارداد ندارد.

ماده 403 قانون مدنی و ساقط شدن خیار تأخیر تأدیه ثمن

ماده 403 قانون مدنی ایران تصریح می‌کند که اگر بایع به هر طریقی مطالبه ثمن کند و تعهد ضمنی خود به بیع را نشان دهد، خیار تأخیر تأدیه ثمن از بین می‌رود. به عبارت دیگر، هنگامی که فروشنده از خریدار مطالبه ثمن می‌کند، در واقع نشان می‌دهد که همچنان به قرارداد پایبند است و قصد فسخ آن را ندارد. بنابراین، با اعمال حق حبس، که به معنای مطالبه ثمن است، خیار تأخیر تأدیه ثمن از بین می‌رود.

مثال

فرض کنید آقای الف یک ملک را به آقای ب می‌فروشد و قرار است آقای ب ثمن معامله را ظرف یک ماه پرداخت کند. پس از گذشت یک ماه، آقای ب ثمن را پرداخت نمی‌کند. در این حالت، آقای الف دو حق دارد:

1.  خیار تأخیر تأدیه ثمن:
    آقای الف می‌تواند قرارداد را فسخ کند و ملک را پس بگیرد.
2.  حق حبس:
    آقای الف می‌تواند تا زمانی که آقای ب ثمن را پرداخت نکرده است، از تحویل ملک خودداری کند.

اگر آقای الف تصمیم بگیرد از حق حبس خود استفاده کند و به آقای ب مهلت دیگری برای پرداخت بدهد، در واقع خیار تأخیر تأدیه ثمن خود را از دست داده است. زیرا با اعمال حق حبس، آقای الف نشان داده است که همچنان به قرارداد پایبند است و قصد فسخ آن را ندارد.

جمع بندی

به طور خلاصه، اعمال هم‌زمان خیار تأخیر تأدیه ثمن و حق حبس از نظر حقوقی امکان‌پذیر نیست. زیرا این دو حق ماهیت متضادی دارند و اعمال یکی از آن‌ها، موجب ساقط شدن دیگری می‌شود. فروشنده باید بین این دو حق یکی را انتخاب کند. اگر قصد فسخ قرارداد را دارد، باید از خیار تأخیر تأدیه ثمن استفاده کند و اگر قصد حفظ قرارداد و تنها مطالبه ثمن را دارد، باید از حق حبس خود استفاده کند.