عده یکی از مسائل مهم در فقه اسلامی و حقوق خانواده است و به مدت زمانی اطلاق می‌شود که زن پس از جدایی از همسر یا مرگ او باید رعایت کند.

عده انواع مختلفی دارد. یکی از انواع آن، عده وفات است؛ که پس از فوت شوهر باید توسط زن رعایت شود. در خصوص اینکه آیا زن در ایام عده وفات مستحق نفقه است یا خیر؟! باید گفت: تعهد مرد به پرداخت نفقه همسر مادامی ادامه دارد که بتوان او را شوهر و سرپرست خانواده نامید. با فوت او و انحلال نکاح، زندگی مشترک به پایان می‌رسد. بنابراین به‌طور کلی، فرد متوفی موظف به پرداخت نفقه در ایام عده وفات نمی‌باشد؛ اما در جریان اصلاح ماده 1110 قانون مدنی، قانونگذار طرحی در انداخته که به‌موجب آن وظیفه تامین مخارج زنی که شوهرش فوت شده به عهده برخی اقارب نهاده شده است. 
در این نوشتار علاوه بر تعریف عده، فلسفه عده، و نفقه زن در ایام عده وفات به بررسی تغییرات قانونی در این زمینه و نظرات فقهی و حقوقی مختلف پرداخته خواهد شد.

تعریف عده

عده به مدت زمان معینی گفته می‌شود که زن پس از جدا شدن از همسرش یا مرگ او به لحاظ شرعی نمی‌تواند ازدواج مجددی داشته باشد. عده انواع مختلفی دارد که مدت زمان هرکدام متفاوت است.

فلسفه عده

عده وفات به منظور احترام به متوفی است و از نظر اخلاقی و اسلامی رعایت آن ضروری است. به همین علت، زنی که بلافاصله پس از مرگ شوهر وضع حمل می‌کند، حتی اگر احتمال اختلاط نسب وجود نداشته باشد، باید چهار ماه و ده روز از تاریخ فوت شوهر عده نگه دارد. این حکم شامل زن یائسه و زنی که شوهر با او نزدیکی نکرده نیز می‌شود.

نفقه زن در عده وفات از منظر فقها

الف. نفقه زن غیر حامل در عده وفات

عده وفاتی که زن غیر حامل باید نگه دارد چهار ماه و ده روز است. در فقه امامیه اجماع وجود دارد که زن غیر حامل در عده وفات مستحق نفقه نیست. این نظر مبتنی بر روایاتی است که در کتب روایی شیعه آمده و فقها براساس آن فتوا داده‌اند. فقهای امامیه به اتفاق معتقدند که زن در این حالت مستحق نفقه از ترکه متوفی نیست و نفقه وی از سهم‌الارثش تامین می‌شود. بر همین اساس، قانون مدنی در ماده 1110 قانون سابق نیز این نظر را پذیرفته بود که زن در زمان عده وفات از ترکه شوهر فوت شده نفقه دریافت نمی‌کند.

ب. نفقه زن حامل در عده وفات

عده وفات زن حامل تا زمان وضع حمل ادامه دارد، مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد. در غیر این صورت، عده وفات همان چهار ماه و ده روز است.

در مورد نفقه زن حامل در عده وفات، روایات مختلفی وجود دارد. برخی روایات به عدم استحقاق نفقه برای زن حامل در این دوران اشاره دارند، که براساس آن، زن حاملی که در عده وفات است، مستحق نفقه از شوهر متوفی نیست، چون تکلیفی برعهده شوهر فوت شده نمی‌باشد. در مقابل، برخی روایات به استحقاق نفقه زن حامل در عده وفات اشاره دارند و بیان می‌کنند که نفقه او باید از سهم فرزندش (حمل) پرداخت شود نه از اموال شوهر.

در حقیقت، زن حاملی که در عده وفات است، به دلیل بارداری خود مستحق نفقه است و این نفقه از سهم‌الارث فرزند پرداخت می‌شود. چنانچه فرزند زنده به دنیا آید، نفقه پرداخت ‌شده به مادر از سهم‌الارث فرزند کسر خواهد شد. اگر حمل زنده متولد نشود، از میان نظرات فقها، می‌توان به دو نظر مختلف دست یافت:

1. اگر حمل زنده متولد نشود، سهم‌الارثی ندارد. در این‌صورت نفقه از مجموع اموال ورثه محاسبه می‌شود.

2. مبلغ پرداخت ‌شده به مادر به عنوان دین بر ذمه او قرار می‌گیرد که باید به سایر ورثه پرداخت نماید.

بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که در عده وفات، زن به طور کلی از شوهر متوفی نفقه دریافت نمی‌کند، چه حامل باشد چه نباشد. لذا، در تبیین ماده 1110 سابق قانون مدنی، نمی‌توان پذیرفت که این ماده، زن حامل را شامل نمی‌شود؛ زیرا اختلاف اصلی در فقه این است که آیا زن حامل، مستحق نفقه از سهم‌الارث فرزند (حمل) هست یا خیر.

قانون مدنی و نفقه زن در عده وفات

مطابق ماده 956 قانون مدنی، با فوت زوج، شخصیت حقوقی او پایان می‌یابد و به تبع آن، ازدواج نیز منحل می‌شود. بنابراین نفقه، که از آثار و حقوق زوجیت است، منتفی می‌گردد. براساس ماده 1110 قانون مدنی سابق، که از فقه پیروی کرده بود، زن در زمان عده وفات مستحق نفقه از شوهر متوفی نبود.

در خصوص ماده 1110 سابق، از جهت اینکه، این ماده شامل زن حامل نیز می‌شود یا خیر، میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود داشت. برخی از اساتید با استناد به اطلاق ماده، معتقد بودند که زن حامل نیز در عده وفات مستحق نفقه نیست، چون قانون مدنی از نظر مشهور فقها پیروی کرده است.

اما عده‌ای دیگر بر این عقیده بودند که اگرچه ماده اطلاق دارد و ظاهراً براساس نظر مشهور فقهای امامیه تنظیم شده، ولی اینکه زن باردار در عده وفات مستحق نفقه نباشد، از نظر اخلاقی و انصاف قابل پذیرش نیست. چرا زن حاملی که در عده طلاق بائن یا فسخ نکاح است می‌تواند نفقه بگیرد اما زن حامل در عده وفات از این حق محروم باشد؟!! در پاسخ به این استدلال که زن حامل از ترکه شوهر ارث می‌برد و از آن طریق می‌تواند مخارج خود را تأمین کند؛ چنین بیان داشته‌اند: این استدلال قانع‌کننده نیست، زیرا ممکن است ترکه متوفی پس از پرداخت دیون و وصایا به اندازه‌ای نباشد که کفاف نیازهای زن را بدهد. بنابراین، با توجه به عدالت قضائی و ملاک ماده 1109 قانون مدنی، زن حامل در ایام عده وفات مستحق نفقه است. در واقع، ماده 1110 (سابق) ناظر به زن غیرحامل است و زن حامل در عده وفات تا وضع حمل مستحق نفقه از ترکه شوهر می‌باشد.

سر انجام ماده 1110 قانون مدنی در 1381/08/19 به شرح ذیل اصلاح شد:

(در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه عند المطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است در صورت عدم پرداخت، تامین می‌گردد.)

برای درک بهتر ماده مزبور به نحو اختصار به مشروح مذاکرات مجلس و نظر شورای نگهبان در تاریخ تصویب آن اشاره می‌گردد:

طرح اولیه اصلاح ماده 1110 در مجلس ششم ارائه شد. در نسخه اولیه، این ماده بدین صورت مطرح شده بود: (در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه در صورت نیاز از سهم‌الارث اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است تأمین خواهد شد.)

شورای نگهبان به این مصوبه ایراد وارد کرد و اعلام نمود که طبق موازین شرعی، نمی‌توان نفقه را از سهم‌الارث اقارب بدون رضایت آنان برداشت؛ اقارب می‌توانند نفقه را از منابع دیگر بپردازند. بنابراین، تأمین نفقه از سهم‌الارث اقارب خلاف شرع تشخیص داده شد. به این ترتیب، مصوبه به مجلس بازگشت و در کمیسیون قضائی اصلاح شد و بدین صورت به تصویب مجلس و شورای نگهبان رسید: (در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه عند المطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است، در صورت عدم پرداخت تأمین می‌گردد.)

جمع‌بندی

مباحث مطرح شده نشان می‌دهد که عده وفات به عنوان یک حکم شرعی و اخلاقی، برای حفظ احترام به متوفی و جلوگیری از اختلاط نسب، ضروری است. در فقه امامیه، زن غیرحامل مستحق نفقه از ترکه شوهر متوفی در ایام عده وفات نیست، اما در مورد زن حامل، روایات مختلفی وجود دارد. برخی روایات، زن حامل را در عده وفات، مستحق نفقه نمی‌دانند و بعضی دیگر او را مستحق دریافت نفقه می‌دانند، اما نه از اموال شوهر بلکه از سهم‌الارث حمل. سابقاً ماده 1110 قانون مدنی، زن را در دوران عده وفات مستحق نفقه نمی‌دانست و از برخی جهات میان حقوقدانان اختلاف نظراتی را ایجاد کرده بود. علی‌ایحال با اصلاح برخی از مواد قانون مدنی در سال 1381، ماده 1110 ناظر به موضوع نفقه زوجه در ایام عده وفات، مورد بازنگری و اصلاح قرار گرفت و مسئولیت تأمین مخارج زندگی زن در دوران عده وفات، به اقارب وی واگذار شد.