با تصویب قانون جدید چک و الزام به ثبت چک در سامانه صیاد، تحولات مهمی در نظام پرداخت کشور ایجاد شده است. این قانون با هدف شفاف‌سازی معاملات، کاهش چک‌های برگشتی و ارتقای اعتبار چک در جامعه به تصویب رسیده است. اما یکی از مسائلی که در این زمینه ایجاد اختلاف نظر کرده است، امکان طرح دعوای الزام صادرکننده چک به ثبت آن در سامانه صیاد است.

اختلاف نظرها و دلایل موافقان و مخالفان
در این زمینه دو دیدگاه اصلی وجود دارد:

موافقان استماع دعوی: معتقدند که توافق طرفین مبنی بر اخذ چک صیادی ثبت شده در سامانه صیاد، یک تعهد قراردادی محسوب می‌شود و عدم استماع این دعوی، به نقض توافق طرفین و تضعیف جایگاه چک صیادی منجر می‌شود. همچنین، استماع این دعاوی به تقویت نظم حقوقی و حفظ اعتماد عمومی کمک می‌کند.

مخالفان استماع دعوی: بر این باورند که هدف اصلی قانونگذار از اصلاح قانون چک، الکترونیکی کردن معاملات و کاهش نقش اسناد کاغذی بوده است. استماع چنین دعوی‌ای، عملاً به اسناد کاغذی برتری داده و ثبت الکترونیکی را نادیده می‌گیرد. همچنین، با توجه به ماده 21 مکرر قانون چک، ثبت در سامانه صیاد به یکی از ارکان اساسی صدور چک تبدیل شده و بدون آن، سند صادره دیگر چک محسوب نمی‌شود.

بررسی آراء قضایی و نظریات حقوقی
برای بررسی دقیق‌تر این موضوع، لازم است به آراء قضایی و نظریات حقوقی موجود مراجعه کنیم. در این زمینه، آراء متناقضی وجود دارد. برخی از دادگاه‌ها با استماع دعوای الزام به ثبت چک در سامانه صیاد موافقت کرده‌اند و برخی دیگر آن را رد کرده‌اند.

به عنوان مثال، در دادنامه شماره 140368390001101300، دادگاه با استماع این دعوی موافقت کرده و دلایل خود را بر اساس تعهد ضمنی صادرکننده چک، عرف رایج در معاملات و آثار مثبت استماع این دعوی بیان کرده است.

«خلاصه دادنامه شماره 140368390001101300 مورخ 1403/2/4.... با توجه به مراتب فوق از نظر دادگاه دعوی خواهان به جهات ذیل موجه و قابل پذیرش است

1. تعهد ضمنی خواندگان برای ثبت چک در سامانه صیاد چرا که طبق عرف رایج در معاملات چک باید به گونه ای تنظیم و صادر شود که قابل وصول باشد و تمام امتیازات چک را داشته باشد چرا که در غیر این صورت اغلب مردم از تحویل گرفتن چک امتناع نموده و چه بسا در صورت آگاهی از تبعات امر از انجام معامله خودداری می نمایند.

 2. در اغلب موارد صدور چک صادر کننده تعهد صریح بر ثبت چک می نماید لیکن غالباً این تعهد شفاهی بوده و اثبات آن برای دارنده چک ممکن است مشکل باشد و در مانحن فیه نیز وکیل خواهان در جلسه دادرسی مدعی تعهد شفاهی خواندگان به ثبت چک ها شده است.

3. برخلاف برخی از نظرات در دکترین حقوقی که الزام به ثبت چک را بی فایده دانسته و طرح دعوی مطالبه وجه چک ثبت نشده را توصیه می‌نمایند بایستی دقت نمود که اصل بر آزادی اختیار و اراده اشخاص در انتخاب نوع دعوی بوده و اصل بر قابل استماع بودن دعاوی بوده و نمی توان اختیار اشخاص را نادیده گرفت. از سوی دیگر، استماع دعوى الزام به ثبت چک در سامانه صیاد آثار قابل توجهی دارد که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:1.امکان برگشت زدن چک و تحمیل محرومیت‌های مذکور در قانون چک به صادر کننده چک و وادار نمودن او به تکاپو جهت رفع محرومیت ها و سازش با دارنده چک2. امکان اخذ قرار تأمین خواسته بدون پرداخت خسارت احتمالی 3. امکان اخذ اجرائیه بدون محاکمه موضوع ماده 23 قانون چک بدون پرداخت هزینه دادرسی قابل توجه

4. امکان محاسبه خسارت تاخیر تادیه چک از تاریخ چک تا زمان وصول 5. امکان محکوم نمودن تضامنی نماینده شخص حقوقی طبق ماده 19 قانون چک. بنابراین با عنایت به شرایط اجابت خواسته و احراز تعهد عرفی و قانونی خواندگان به ثبت چک‌های فوق در سامانه صیاد به استناد ماده 220 قانون مدنی و مواد 3،4 و تبصره 1 ماده 21 مکرر قانون چک و مواد 198، 515 و 519 قانون آیین دادرسی مدنی خواندگان را به ثبت دو فقره چک‌های فوق در سامانه صیاد ملزم می نماید.مجید جعفری افتخار - مستشار دادگاه تجدید نظر مامور به خدمت درشعبه 15 دادگاه حقوقی تهران»

از سوی دیگر، نظریه شماره 7/1401/1050 اداره کل حقوقی قوه قضاییه، با استماع این دعوی مخالفت کرده است. در این نظریه، بر این نکته تأکید شده است که ثبت در سامانه صیاد از شرایط اساسی صدور چک است و بدون آن، چک از شمول قانون چک خارج می‌شود. همچنین، درج عبارت هشدار مبنی بر بی‌اعتباری چک‌های ثبت‌نشده در همه چک‌ها، نشان می‌دهد که گیرنده آگاهانه از امتیازات چک صرف‌نظر کرده است.

🔹 نظریه شماره 7/1401/1050 مورخ 1401/11/12 اداره کل حقوقی قوه قضاییه مبنی بر عدم استماع دعوى الزام به ثبت چک در سامانه صیاد

استعلام: در مواردی که صادر کننده چک صیادی پس از نگارش چک اقدام به ثبت آن در سامانه صیاد نمیکند و آن را با وصف موجود به دارنده تسلیم میکند و دارنده نیز در خصوص تکلیف قانونی خود مبنی بر تأیید و بررسی موضوع در سامانه مربوطه اقدامی به عمل نمی آورد، از آن جا که در صورت عدم ثبت صدور چک در سامانه توسط صادر کننده ثبت آن توسط بانک امکان پذیر نیست، آیا طرح دعوای الزام صادر کننده به ثبت چک در سامانه صیاد دارای وجاهت قانونی است؟

نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه: در فرض سؤال که صادر کننده چک بدون ثبت آن در سامانه صیاد چک را تنظیم و به دارنده تحویل داده است، دارنده نمی تواند دعوای الزام صادر کننده به ثبت چک در سامانه صیاد را اقامه کند؛ زیرا اولا مستفاد از تبصره اصلاحی ماده 21 مکرر (1400/01/29) قانون صدور چک ثبت در سامانه صیاد از شرایط صدور چک است و لذا اگر در زمان صدور چک در این سامانه ثبت نشده باشد چک یاد شده از شمول قانون صدور چک خارج است. ثانیا برابر تبصره اصلاحی یادشده قید عبارت صدور و پشت نویسی چک بدون درج در سامانه صیاد فاقد اعتبار است در متن چک الزامی است و دارنده ای که به رغم قید این عبارت در چک و بدون رعایت این ترتیبات چک را پذیرفته است عملا خود را از مزایای قانونی محروم کرده است و لذا دعوای وی دایر بر الزام صادر کننده به ثبت چک در سامانه صیاد مسموع نیست.

جمع بندی

با توجه به اهمیت موضوع، لازم است که هرچه سریع‌تر به این اختلاف نظر حقوقی پایان داده شود و یک رویه واحد در این زمینه اتخاذ شود. امید است که با همکاری قضات، قانونگذاران و سایر ذینفعان، بتوان به یک راه حل مناسب در این زمینه دست یافت.