با گسترش روزافزون فناوری‌های دیجیتال و ظهور استارتاپ‌های مبتنی بر پلتفرم در تجارت الکترونیک، تعیین ماهیت حقوقی این کسب‌وکارها و احراز تاجر بودن مدیران آن‌ها به یکی از مهم‌ترین چالش‌های نظام حقوقی بدل شده است. اهمیت این موضوع ناشی از آثار حقوقی متعدد آن، نظیر الزام به ثبت دفاتر تجاری، شمول مقررات خاص تجار، و امکان ورشکستگی است. این مقاله با رویکردی کاربردی به تحلیل ابعاد این موضوع و ارائه راهکارهای عملی می‌پردازد.

اهمیت موضوع

اهمیت این موضوع ناشی از آثار حقوقی متعدد آن است، از جمله:
- الزام به ثبت دفاتر تجاری و نگهداری اسناد معاملات
- شمول مقررات خاص تجار از جمله قوانین ورشکستگی
- تعهدات مالیاتی ویژه کسب‌وکارهای تجاری
- مسئولیت‌های قانونی خاص در قبال مشتریان و شرکا

مفهوم‌شناسی تاجر در عصر دیجیتال  

تعریف سنتی تاجر  
طبق ماده 1 قانون تجارت ایران، تاجر شخصی است که شغل معمولی خود را معاملات تجارتی قرار دهد. همچنین، بند 3 ماده 2 این قانون، عملیات واسطه‌گری و دلالی را از مصادیق معاملات تجارتی برمی‌شمرد. این تعریف در زمان تصویب قانون تجارت در سال 1311 برای کسب‌وکارهای سنتی کارآمد بود.

تحول مفهوم تاجر در فضای دیجیتال: 
ظهور پلتفرم‌های واسطه‌گر، مانند دیوار، کیلید و پونیشا، مفهوم تاجر را دگرگون کرده است. این پلتفرم‌ها با ارائه خدمات واسطه‌گری میان کاربران، معاملات تجاری را تسهیل می‌کنند. پرسش اساسی این است که آیا مدیران این پلتفرم‌ها، که فعالیتشان به‌طور مستقیم شامل فروش یا خرید کالا نمی‌شود، همچنان مصداق تاجر به‌شمار می‌آیند؟  
امروزه پلتفرم‌های واسطه‌گر دیجیتال به شکل‌های متنوعی فعالیت می‌کنند:
- دیوار: واسطه‌گری در خرید و فروش کالای دست دوم
- پونیشا: واسطه‌گری در ارائه خدمات تخصصی
- اسنپ: واسطه‌گری در حمل و نقل شهری
- دیجی‌کالا: فروشگاه آنلاین با بخش مارکت‌پلیس

چالش‌های حقوقی در احراز تاجر بودن  

1. ماهیت شغل معمولی  
- تعیین شغل اصلی مدیران: بررسی اینکه آیا واسطه‌گری شغل اصلی مدیران است یا تنها بخشی از وظایف آن‌ها محسوب می‌شود. برای مثال آیا مدیرعامل دیجی‌کالا که وظایف مدیریتی متعددی دارد، صرفاً به دلیل مدیریت پلتفرم واسطه‌گری تاجر محسوب می‌شود؟
- مستندات عملیاتی: استفاده از قراردادها، گزارش‌های مالی و تعاملات تجاری به‌عنوان ادله برای اثبات فعالیت مستمر.  

2. ویژگی‌های فعالیت‌های دیجیتال
- عدم وجود دفاتر سنتی: فعالیت دیجیتال، اغلب فاقد مستندات سنتی نظیر دفاتر تجاری است که اثبات تاجر بودن را پیچیده می‌کند.  
- واسطه‌گری الگوریتمی: نقش سیستم‌های هوشمند در تطبیق عرضه و تقاضا و نحوه انطباق این فعالیت‌ها با تعاریف قانونی تاجر. برای مثال در اسنپ، تطبیق راننده و مسافر توسط الگوریتم انجام می‌شود

3. تنوع خدمات پلتفرم‌ها  
- پلتفرم‌های مختلف: از خرید و فروش کالا و املاک تا ارائه خدمات تخصصی، هر یک ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند که باید در تعیین ماهیت حقوقی آن‌ها مدنظر قرار گیرد. 
- دیجی‌کالا: ترکیبی از فروش مستقیم و مارکت‌پلیس
- دیوار: صرفاً بستر آگهی و ارتباط طرفین
- اسنپ: واسطه‌گری خدمات با درگیری مستقیم در فرآیند پرداخت